ادبیات تعلیمی یکی از محورهای مهم تحلیل آثار ادبی در امر نقد محسوب می شود که برای مقوله ی اخلاق اهمیت ویژه ای قائل است. سیاستنامه و قابوس نامه از آثار ارزشمند و ادبی، تاریخی و اجتماع و سیاسی مشهور زبان ادبیات فارسی هستند به این موضوع توجه نموده اند. این پژوهش با توجه به اهمیت اخلاق و تعالیم حکمی در زندگی انسان ها، بنا دارد تا به بررسی مضامین اخلاقی و حکمی این دو اثر بپردازد. لذا به همین منظور بازخوانی نکات و مضامین اخلاقی و سپس به تحلیل محتوای آن ها براساس آیات و احادیث و فرامین دینی پرداخته است. این پژوهش در پنج فصل تدبیر شده است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: مبانی نظری

فصل سوم: روش تحقیق

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

از پژوهش فوق چنین به عمل آمد که نکته ای نیست که در آن روزگار باب ملک و ملت بی اعتنا باشد و نویسندگانی در دو کتاب ارجمند خود راجع به آن سخن نگفته باشند. علاوه بر این مواردی که معتقد هستند در این جهان روزنامه ی ملوک است روایت و حکایت گذشتگان را چاشنی سخن خود کرده اند و حلاوتی خاص به کتاب های خود بخشیدند.

پیشگفتار

ادب و هنر بر خلاف پندار بسیاری از زندگی اجتماعی می تراود و یکی از عوامل ضروری حیات اجتماعی است و پا به پای جامعه تغییر می پذیرد . بس ادب و هنر  صرفا پدیده ای نیست که ساخته  ادیب باشد بلکه باید گفت ادب نتیجه ان چیزی است که وجود دارد و به وسیله ادیب پرداخته می شود  از عواملی که در پدید آوردن  ادب نفش مهمی دارند مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و همچنین وقایع تاریخی جامعه است یعنی ادیب در جامعه به سر میبرد. و موافق مقتضیات ان جهت یابی میکند. جوامع ز ان خود را در میابد . شاید بتوان گفت سیر توفیق ادیب انست که روح زندگی مردم عصر خویش را در میابد. با ارمآنها و غمها و شادیهای آنها آشنا میشود  و نیازهای درونی معاصران خویش را درک می کند و ان را در آثار خود منعکس میکند بنابر این چنین اثری آئینه زندگی مردم همزمان ادیب است . تعهد اجتماعی هنرمند و ادیب نیز یکی از رکن های اصلی مورد بررسی در جامعه شناسی  ادبیات است  شاعر و نویسنده متعهد نارضایتی ناشی از اختلافات و ناهمگونی جامعه  را که دال بر تحولات و تغییرات ان جامعه است در اثر خود جلوه میدهد. درمیان آثار کهن  منثور فارسی ، کتب سیاست نامه و قابوس نامه  فرد اهل ادب و همه فارسی خوانان شهرت بیشتری دارد که در ادبیات فارسی ، شعر به مراتب بر نثر غلبه ورجحان داشته است و صنعت ادیب همیشه با صفت و معنای “شاعر” قرین و همراه بوده است . همانطور که شعر برخاسته از قریحه و ذوق است اما عامل نویسندگی به خصوص در روزگاران کهن انجام وظیفه و شغل بوده است  نویسندگانی مانند عنصرالمعالی ،خواجه نظام الملک طوسی همگی نویسنده دیوانی یعنی کارمند اداری روزگار خود بوده اند و نوشتن شغل و حرفه  انان  بوده است البته هنر و ابتکار موجب پیشرفت انان می شده است  و پس از نویسندگی به مقام وزارت هم رسیده اند. لذا نظام الملک طوسی وزیر نآمدار سلجوقیان کتاب سیاست نامه را به نگارش در آورد تا دستور العملی برای امر کشورداری سلطنت، حکومت باشد و این رسوم کهن بوده است. که دانشمندان و فرزانگان نظر خیر خواهانه خود را به حاکمان و والیان عرضه دارند تاانان با هوشیاری بتوانند به عدل و داد حکومت کنند و در نتیجه حکومت و سلطنتشان استوار باقی بماند .انچه پدران ما به نثر پارسی پیش از این دو کتاب نوشته اند بیشتر به تاراج حوادث رفتندو ورق های ان را باد خزان در سالیان دراز پراکنده کرده و جز نامی از انان نمانده است و انچه به دست است به دلایل بسیار با ین دو کتاب برابری نتوان کرد : نخست انانکه نویسندگان دیگر در لفظ و معنی تا این پایه ساده پسند و خوش سلیقه نبوده اند بیشتر سخنان ایشان  از حیث لفظ از ان روانی و سادگی که از هر پیدایه ای فریبنده ترو از هر زیوری اراینده تر است  دو دست ، تکلف و تصنع که روزی پسند مردم دشوارجوی بود و در این زمانه ما ناپسند است همواره در بیشتر از ان کتاب ها مایه بازار و رباینده خریدارست . اگر اندیشه  پند و اندرزی پخته اند سخنانی دور از خوی مردمی و گران و ناهموار گفته اند که به کار بسته اند ان را مردمانی بزرگ باید . دیگر انکه این دو کتاب در هر ورق شامل فواید لغوی و تاریخی بسیارست و حتی بسیاری از عادات و رسوم زمانه را که در جای دیگر نتوان یافت در خود جاویدان گذاشته و از دستبرد فراموشی باز رهانیده اند . بزرگترین مزیت این دو کتاب  بزرگوار ان است که نویسندگان انان دبیران بسیار توانا بوده و بهترین نمونه نثر فارسی قرن پنجم را از خود به یادگار گذاشته اند  که در حد خود شاهکار هایی از زبان روان و ساده دانشمندان و دبیران زبر دست ایران است .هنگامی که به حسب اشتیاق و به حسن اتفاق به خواندن کتب ارزشمند سیاست نامه وقابوس نامه توفیق یافتم ان دو را مجموعه هایی دیدم پر از نکته ها بدیع و گفته های حکمت اموز که میتوانند همچون سایر متون و آثار ارزشمند ادب فارسی راهگشای بسیاری مسائل نهفته و حقایق ناگفته باشند از سویی چون این کتب جزو واحد های درسی دانشجویان رشته ادبیات فارسی محسوب شده و حتی مطالب زیادی از ان ها در کتاب های درسی دوره متوسطه گنجانده شده است  حقیر که خود را در برابر چنین کاری عظیم و سترگ کوچکتر از ان  میدیدم که حتی فکر دست یازیدن به چنین خطر خطیری را در سر جای دهد با همه سختیهای راه و عظمت کار و قلت بضاعت علمی بر ان شدم تا در حد وسع و توان گوشه ای از حقایق و مضامین اخلاقی نهفته در این کتابها را به دوستداران علم و ادب بنمایاند و بنا به معروف که :

اب دریا را اگر نتوان کشید          هم به قدر تشنگی باید چشید.

حداقل جهت استفاده و اگاهی خود وهم پایگان خود گامی در جهت شناساندن بیشتر این آثار گرانبهای پارسی بردارد.لذا با صلاحدید استادان ارجمند و مشورت دوستان گرانمایه مصمم شدم تا پاره ای از تعابیر و اصطلاحات بکار رفته در این دو کتاب را تحت عنوان : (( مضامین اخلاقی در سیاست نامه و قابوس نامه ))بررسی نمایم .

اگر این دو اثر را به دریایی مانند کنیم که در ان انواع  گوهر ها و مروارید ها جا گرفته باشد ما به اندازه وسع و توان از زیاد قطره ای از دریا را برگزیده ایم  تا دست خالی بر دوستان نرفته باشیم .این پروژه را بیشتر به صاحب نظران و توانمندان این عصر وا میگذارم .

مكتب وقوع در ربع اول قرن دهم شكل گرفت و در نیمه دوم همان قرن به اوج خود رسید و تقریباً تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت. چاره ای كه شاعران این دوره از برای نوآوری و رهایی از ابتذال و تقلید اندیشیده بودند در اساس و به لحاظ نظری جالب است ولی در آن چند «اما» است. آنان تشخیص داده بودند، كه شعر سبك عراقی از واقعیت دور شده و كاملاً جنبه ذهنی و تخیلی یافته است و در زیر بار سنن ادبی در حال فناست. پس باید به سوی حقیقت گویی و واقعیت(وقوع) بازگشت. پس اساس شعر مكتب وقوع این است كه وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیت باشد. اما مسئله اصلی، اشتباه شاعران مكتب وقوع در مسئله بازگشت به حقیقت و واقعیت گویی در این بود كه واقعیت را تحت تأثیر سابقه غزل پردازی فقط طرح ماجرای عاشق و معشوق می پنداشتند. و به دیگر واقعیت های پیرامون خود توجه نداشتند. گذار سبک هندی غالباً از گذرگاه سبک وقوع است، وقوعی که پیشاهنگ و طلایه‎دار سبک هندی بود که از نیمه دوّم قرن نهم آغاز‎شد. بذر سبک هندی، در مزرعه‌ی وقوع، نُخست تنك رویید. از آغاز قرن دهم، در ابتدا کم‎ و بیش و سپس کاملاً جانشین آن شد، سرچشمه سبک هندی هرچه باشد، مکتب وقوع، بستر آن است. در مکتب وقوع، شاعر تجربه‎ای را که خود کرده و بر وی واقع شده است، در شعر خویش نشان می‎دهد و در ایجاز، فصاحت را فدای «مضمون‎یابی» نمی‎کند. به همین روی، در شعر کسانی چون

 محتشم، وحشی، هلالی‌جغتائی و بابافغانی، ارادت به سعدی را به وضوح می‎بینیم، دیگر آنکه در مکتب وقوع، توالی معنی ابیات، حتّی در غزل، حفظ می‎شود در حالی که در سبک هندی به سبب آنکه مضمون‎سازی و خیال‎بندی نازک، محور کوشش و حتّی جوشش شاعر است، توالی معنایی ابیات کمتر به چشم می‎خورد.( صفا،1353، ج400:3).

 وقوع‌گویی یکی از ویژگی‌هایی است که در واقع پل ارتباطی بین سبک عراقی و هندی محسوب می‌شود. اغلب مكتب وقوع را مقدّمه‌ی سبك هندی دانسته‌اند. واقعه‌گویی یا مكتب وقوع عبارت است از وارد كردن تجارب واقعی مربوط به عوالم عشق و عاشقی در شعر به گونه‌ای كه از اغراق و تخیّلات دور و دراز بركنار باشد. این سبك در نزد برخی از شاعران این دوره به واسوخت معروف شد. واسوخت عبارت است از عكس‌العمل قهر و عتابی كه عاشق در برابر بی‌وفایی یا ناسپاسی معشوق نشان می‌دهد( همان: 245).

    این رساله در پنج فصل تدوین شده است كه در فصل اول: به كلیت و پیشنه پ‍ژوهش پرداخته می شود. در فصل دوم:  اندیشه و احوال احمدعلی سندیلوی مورد بررسی اجمالی قرار می گیرد در این فصل هم چنین با تبیین جایگاه تذكره نویسی در ادبیات فارسی در، مورد كمیت و كیفیت تذكره ی مخزن الغرایب بحث می شود.

   فصل سوم : به دیدگاهی كلی در مورد مكتب ها و سبك های  ادبی و پیدایش آنها دست می یابیم بدیهی است كه برای نیل به این مقصود باید نگاهی اجمالی به ادبیات غرب، تعاریف موجود و پیدایش نخستین مكتب های ادبی داشت تا جایگاه کلّی مکتب وقوع مدّنظر قرارگرفته و نیز مرجعی برای اشاره‌ها و استنادها به دوره‌ها و سبک‌های مختلف در مسیر پژوهش فراهم آید. در مرحله‌ی بعد با استناد به منابع موجود، به ریشه‌یابی لغوی و تاریخی «مکتب وقوع»می پردازیم. نخستین چالشی که ایجاد می‌شود این است: سبک ادبی و مکتب ادبی چه تفاوتی با هم دارند؟ این دو مقوله‌ی ادبی در عین نزدیکی، گاهی از هم فاصله می‌گیرند. چالش بعدی نکته‌بینی در مورد به کارگیری دو عبارت واسوخت و وقوع می‌باشد و اینکه آیا واسوخت نحله‌ای از وقوع است یا انحرافی از آن یا به زعم اغلب منتقدان این دو، یکی هستند و در استفاده از واژگان دقّت کافی مبذول نشده است.

    در فصل چهارم: با استناد به شواهد شعری استخراج شده از مخزن الغرایب نشانه های مكتب وقوع به طور جداگانه در این شواهد شعری مورد ردیابی قرار می گیرد. همین موضوع در فصل پنجم: در مورد مكتب و نشانه های شعر واسوخت انجام می پذیرد و در نهایت به بحث و نتیجه گیری در مورد نشانه های  بیان شده در فصل های سوم و چهارم و پنجم پرداخته خواهد شد.

:

    در هر هنری پدیده ای خاص به عنوان مادة خام برای آفرینش به کار گرفته می شود. در موسیقی، نقاشی و… از حرکات اندام و در تئاتر از بازیگری و تقلید استفاده می شود.

برای آفرینش آثار ادبی، زبان را به عنوان مادّۀ خام به کار می برند و با آن مفاهیمی والاتر و فراتر از آن چه در کاربرد معمولی و سادۀ خود دارد، بیان می دارند موضوع ادبیات، مطالب معمولی روزمرّه یا مباحث علمی و تاریخی نیست، بلکه اندیشه ایست والا که هر چند از طبیعت و زندگی الهام گرفته ولی با جادوی خیال به صورت شعری زیبا یا داستانی دل انگیز در آمده و چنان طراحی و ساخته و پرداخته شده و از روانی و وحدت و هماهنگی و تناسب و شیوایی و درخشش برخوردار گشته که از هر واقعیتی زیباتر و مؤثر تر و دل فریب تر شده است.

در زبان ادبیات، واژه­های زبده و خوش آهنگ و درخشان و فاخر به یاری تشبیه و استعاره در قالب­های هنری و خیال انگیز ریخته می­شوند. نویسنده و شاعر که اندیشه والا در سر و آرزویی خیال انگیز در دل دارد، با تصویر سازی و صحنه پردازی می­کوشد تا اندیشه و احساس خود را به زیباترین و رساترین صورت ممکن به خوانندۀ خود القا کند و خواننده را بدون آن که خود آگاه شود، به راهی که می خواهد بکشاند.

برای هر دوره ای نیز مسائل خاصی از درجة اهمیت بالاتری نسبت به سایر مسائل قرار دارند به عنوان مثال برای دوران فردوسی پاس

 داشت زبان فارسی.

پس کسی که می­خواهد شاعر یا نویسنده شود، باید هم اندیشه ای بزرگ و والا داشته باشد و هم احساس و تخیلی نیرومند و هم قدرت خلاقیتی شگرف، علاوه بر این­ها باید از قدرت بیان و توان استفاده از فنون هنری برخوردار و به رموز ادبیات آگاه باشد، تا بتواند اندیشه و احساس خود را به گونه­ای هنرمندانه سازمان بخشد و به رشته کلام بکشد.

شعر ادبیات فارسی در طول سالیان دراز با توجه به مقتضیات زمانی، مانند آینه­ای تمام نما به انعکاس جریان­های مختلف سیاسی و اجتماعی پرداخته است. چرا که شاعر چشم بینا و حساس جامعه است و حوادث و رویدادها را بهتر از هر کس می­بیند و آنها را به بهترین شیوة ممکن به تصویر می­کشد. سروش اصفهانی شاعری است که در اوج دورة بازگشت ظهور کرد و توانست خود را یکی از بزرگترین شاعران این دوره معرفی نماید و از آن جا که شاعران سعی می­کردند بنا به خواسته پادشاهان و بزرگان عصر شعر بسرایند، سروش از این قضیه مستثنی نبوده و همانند شاعران عصر به مداحی پرداخته و در این زمینه سنگ تمام گذاشته است و در این پایان نامه سعی بر آن است تا مضامین مختلف به کار گرفته شده در دیوان سروش اصفهانی مورد بحث قرار بگیرد و به صورت روشن نشان داده شود.

این مضامین عبارتند از:

مدح، هجو، مرثیه، شکوائیه، وصف، تهنیت، عرفانی، فلسفی، کلامی، نجومی و … و بیشترین موضوعی که سروش در آن داد سخن داده مدح است که به حد اعلای خود رسیده است.

این کار در پنج فصل به شرح زیر انجام شده است:

فصل اول: شامل سه بخش، اهداف پژوهشی، پیشینة پژوهشی و روش تحقیق است.

فصل دوم: نگاهی به سبک بازگشت که در موضوعات زیر تنظیم شده است. مکتب وقوع، پیش قدمان نهضت ادبی، اصول مکتب بازگشت، تثبیت و رواج مکتب بازگشت، عوامل مؤثر در پیدایش نهضت بازگشت، پیشروان تجدد ادبی، شعر ضد بازگشتی و زبان نهضت بازگشت.

فصل سوم: تحت عنوان زندگی نامة سروش در موضوعات زیر تنظیم شده است:

شرح حال، اخلاق سروش، ممدوحان سروش و شعر سروش از نظر زبانی، فکری و ادبی که خود به دو بخش ویژگی های دستوری و لفظی تقسیم می شود.

فصل چهارم: که موضوع اصلی پژوهش است به شرح و بررسی کلی مضامین و قصاید سروش پرداخته و در 10 بخش تنظیم شده و به شرح زیر می­باشد.

مدح، مرثیه، تهنیت، علوم مختلف: « فلسفه، نجوم، عروض، عرفان، کلام، وعظ و پند و اندرز، اجتماع» شکوائیه، دینی، وصف و تاریخ که در هر بخش به ذکر شواهد و اشعار اشاره شده است.

فصل پنجم: نتیجه گیری از مطالب بیان شده است.

1-2-اهداف پژوهش

با توجه به اهمیت شعر و شاعری و تأثیر فراوانی که شاعران با اشعار و سروده های خود بر روحیه و اخلاق افراد جامعه و روزگار خویش داشتند بر آن شدم تا به تحقیق و جستجو در دیوان سروش اصفهانی که یکی از شاعران برجستة سبک بازگشت است، بپردازم و مضامین و مفاهیم اصلی و تأثیرگذار بر مردم روزگار وی را استخراج نمایم. بر این اساس، با اندکی تأمل در دیوان شاعر و همچنین مطالعة کتب مختلف دورة شاعر، تقسیم بندی این مضامین متنوع را مورد بررسی قرار دهم و به این نتیجه برسم که قصاید سروش به ترتیب و نسبت اهمیت آنها شامل چه موضوعاتی می باشند و چون اغلب این قصاید مدح و ستایش بزرگان بوده، این شاعر گران قدر در مدایح خویش به چه مسائلی توجه کرده است؟

هدف از نگارش این پایان نامه درک مضامین نهفته در اشعار سروش و روشن ساختن این مفاهیم در آن و ارائه بسامد مضامین و هم چنین پی بردن به نوع جهان بینی وی با توجه به آنچه در میان اشعارش آمده است. از آن جا که سروش شاعر دوره ی بازگشت است بنابراین بسیاری از مضامین نهفته در اشعار قدما را به کار برده است و این اشعار قدما به عنوان یکی از منابع اصلی شعر اوست و باید به تبیین این منابع بپردازیم تا بتوانیم اشعار او را درک کنیم و هم چنین با تأثیرپذیری سروش از دیگران در حوزة مضامین آشنا شویم. وی شاعری مداح است و کمتر به مسائل زمان خود پرداخته و اگر مسائل آن روز را مطرح کرده بسیار سطحی از آن گذشته است و در این تحقیق بر آن شدیم تا به بررسی مضامین موجود در شعر او بپردازیم.

1-3-پیشینة پژوهش

در رابطه با سروش اصفهانی و شعر او مطالبی به وسیله پژوهشگران نوشته شده است، از جمله احمد خاتمی درکتاب تاریخ ادبیات دورة قاجاریه و نیز آرین پور درکتاب از صبا تا نیما در مورد این شاعر مطالبی آورده­اند که سه صفحه بیشتر نیست. ولی مطالب مفیدی که در خور توجه باشد نیاورده­اند. «براون» درکتاب تاریخ ادبیات خود او را شاعری گمنام معرفی می­کند و تنها به تاریخ وفات او اشاره کرده و یک سطر بیشتر راجع به او سخن نگفته است.

مقالاتی که در مجلات راجع به این شاعر یافت شد به طور اختصاصی به مضامین شعر او اشاره نکرده­اند و تنها به آوردن یکی دو بیت در خلال مقالات خود بسنده کرده­اند و بیشتر از زندگی او سخن گفته­اند برای نمونه:

1- مجله یغما ، 1327، شماره 5 و 3، دوره اول، ص 201 تا 202، جلال همایی مقاله­ای در مورد زندگی سروش آورده است.

2- مجله سخن، تیر 1345، دوره 16، شماره 184، ص 612 تا 621، محمد جعفر محجوب مقاله­ای راجع به زندگی او نوشته است.

علاوه بر مجلات فوق پایان نامه­ای هم تحت عنوان: «مقایسه موسیقی بیرونی و کناری (عروض، قافیه، ردیف) در قصاید فرخی سیستانی و سروش اصفهانی» در دانشگاه سیستان و بلوچستان به وسیله مجید نجاتی، 1388 به انجام رسیده است و در این اثر چگونگی موسیقی شعر سروش و فرخی مورد بحث قرار گرفته است و از تأثیر پذیری سروش از فرخی سخن به میان آمده است.

در آثار فوق به طور کلی در مورد سروش اصفهانی و آثار او بسیار سطحی و گذرا از مضامین شعر او سخن به میان آمده که ذهن شنوندگان و خوانندگان اشعار این شاعر را اقناع نمی­کند.

تصویرشناسی یکی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است که در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر آرای متفکرانی چون مادام­دوستال و هیپولیت­تن شکل گرفت در این دانش، تصویر بیگانه در آثار ادبی مورد مطالعه قرار­ می­گیرد. تصاویر از بیگانه در دسته­بندی کلی آن به تصاویر باز و بسته  بخش می­شود. آن چه در تصویرشناسی مورد اهتمام است تصاویر­بسته است، چه تصاویر بسته تصاویر عمومیت یافته­اند. در تصویرشناسی برخی واژه­ها کلیدی هستند، واژه­هایی چون: این­جا، آن­جا ، دیگری و … . در این دانش مفاهیم اساسی وجود داردکه مهم­ترین آنها عبارتند از: کلیشه، الگوی قالبی، پیش داوری، تصویر، بازنمایی، سمبل و افسانه. آثار ادبی بر اساس این مؤلفه­ها بررسی می­

شوند.

در این پایان­نامه اشعار سید اشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده­ عشقی به عنوان شاعرانی که در عصر مشروطه و پس از آن حضور داشتند بر اساس مفاهیم تصویرشناسی مورد بررسی قرارگرفته است.

دستاورد پژوهش ناظر بر این است که در اشعار این سه شاعر، بیگانگان به دو دسته­ی نیک و بد تقسیم شده­اند، عموماً کشورهای غربی یا اروپایی ( انگلیس و روسیه)، کشورهایی استعمارگر، خون ریز و غاصب تلقّی شده­اند، درحالی که کشورهایی چون ترکیه یا عثمانی، پاکستان، هندوستان، آذربایجان و حتی ژاپن کشورهایی مثبت قلمداد شده­اند. با این که مباحث مهم سیاسی و اجتماعی، اندیشه­هایی وارداتی از غرب به ایران هستند، شاعران فوق از غربیان به نیکی یاد نکرده­اند، با این وجود از شخصیت­های علمی و فرهنگی بیگانه چون: ادوارد براون، تاگور و کنفوسیوس به نیکی یاد شده است.

بیش­ترین تصویر منفی از کشورهای بیگانه در شعرهای بهار، عشقی و نسیم شمال به انگلیس و روسیه و مثبت­ترین تصویر به کشورهای شرقی و اسلامی اختصاص دارد. هرچند اختلافی از نظر نوع نگاه به دیگری در بین این شاعران دیده می­شود. درحالی­که سیداشرف الدین بهترین تعابیر را به عنوان مثال، برای اعراب به­کار‌ می‌برد، عشقی در مقابل دیدگاهی عرب­ستیز دارد و همواره از گذشته تاریخی ایران پیش از اسلام و حمله­ی اعراب به ایران را یاد می­کند. ملک­الشعرا اما شاعری ملی – مذهبی است و جامع­ترین تصویر­ها از بیگانگان، در شعر بهار بازتاب یافته است.

شعر به عنوان ابزار و اسبابی برای بیان احوال، افكار، عقاید و آمال انسان از دیر باز تا كنون مورد استفادة شاعران و گویندگان قرار گرفته است. این امر در ایران، كه یكی از كهن­ترین كشورهای جهان و از  پیشینة فرهنگی عظیمی برخوردار بوده؛ دارای سابقه و گذشته‌ای طولانیست. بعد از رواج شعر عروضی در ایران، شعر جایگاه خود را به عنوان یك رویكرد فرهنگی و قالبی برای بیان افكار، عقاید و احساسات باز كرد و در این راستا شاعران بزرگی ظهور كردند وآثار شگرفی پدید آمد. شاعران در این برهه، از موضوعات مختلف سخن به میان آورده‌اند. در این میان، شاعران و گویندگان بزرگ درباره‌ی ماهیّت شعر و شاعری و جایگاه آن دارای عقاید و آثاری هستند كه در نوع خود قابل بررسی و در خور درنگ و تأمّل می­باشد.

تحّولات سیاسی و فرهنگی در هر عصر تغییراتی را از نظركاركرد و اهمیّت شعر در پی داشته ونگاه شاعران به شعر بنا بروضع موجود، كاملاً متفاوت می­باشد. تأیید یا تكذیب شعر و همین طوركاركرد آن از نگاه شاعران مورد مطالعه در این ادوار، بستگی به نوع نگاه آنان از منظر فلسفی، دینی و سایر مسایلی دارد كه شاعر در آن  محیط پرورده و به  بار آمده است. ناصر خسرو  قبادیانی علی رغم آنكه شاعر و  گوینده‌ای تواناست، ولی به لحاظ تربیت دینی، چندان كار شاعری را بر نمی­تابد. مسئلة شعر و شرع تا مدّت­ها یكی از موضوعات چالش برانگیز میان شاعران در این اعصار بوده است.

شعر و ادبیّات، زبان حالات گوناگون بشراست. چنانکه می­توان از ابیاتی که شخص بر زبان می­آورد به شرایط روحی او در آن لحظه پی­برد. انسان در لحظات شادی ابیاتی نشاط انگیز بر زبان می راند و این گونه خرسندی خویش را ابراز می­کند و یا برعکس، در لحظه­های اندوه و غم، ابیات حزن­انگیز و محزون می­سراید.

   فقر شاعر و ناتوانی او برای سرو سامان دادن به امور معیشتی زن و فرزند، بی­توجّهی زمامداران و دولت مردان به شاعران و اهالی فرهنگ وهنر درهر دوره، بیگانگی افكار و اندیشه‌های شاعران با روح حاكم بر جامعه، عدم التذاذ ذاتی شاعر از هنر خود و تن در دادن به خواست حاكمانی كه از شعر به عنوان ابزاری تبلیغاتی برای دستگاه حاكمه استفاده می­كردند، رواج شعر مدحی و بیزاری برخی از شاعران نسبت به این گونه شعرها، نگاه جزم اندیشانه به شعر و شاعری  و مقولة هنر و رقابت و چالش­های موجود میان علوم و فنون در هر زمانه از جمله مسایلی است كه سرچشمة  قضاوت و داوری شاعران را نسبت به شعر و شاعری در این ادوار پدید آورده است.

نگاه نكوهش‌گرانه و یا خوش بینانه به شعر و شاعری از نظركمّی و كیفی و تفاوت در مضمون و معنی در هرعصر و زمانه بنا به مقتضیات حاكم برشئون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در ادوار مورد مطالعه متفاوت است. وجود حكومت­های بیگانه با فرهنگ و هنر سرزمین ایران، بی­كفایتی و بی­لیاقتی زمامداران و بی­توجهی به علم وادب، حكومت حاكمان ایرانی تبار و دلسوز بر پرورش  هنرمندان و ادبا، رخدادهای سیاسی و گردبادهای  برخاسته از آن، جنگ­های خارجی و داخلی، فقر اجتماعی و ضعف اقتصادی دولت‌ها از جمله عواملی هستند كه بر افكار

 و گرایش شاعران  به مدح و یا ذّم شعر و هنر خود مؤثّر بوده است.

شاعران بزرگی نیز هستند كه در این دوران برای شعر و اهتمام به آن، هدفی بزرگ و بر مدار خرد و اندیشه قایلند. با آغاز قرن سوم، ایرانیان كه در اثر فشار اعراب به ستوه آمده بودند، زمینه‌ی خیزش‌های ملّی را در ایران فراهم می­كردند. مبارزه­ی ادبی و فرهنگی برای رهایی به طبع این تحولات به طور پرشوری آغاز شد. اوج این مبارزه  با خلق شاهنامه، شتاب بیشتری به خود گرفت. فردوسی با بازآفرینی تاریخ پرافتخار ایران و به كمك اساطیر آن، جان تازه‌ای در رگ فرزندان میهن دمید. زبان و تاریخ مردم ایران كه می­رفت تا به فراموشی و خاموشی بنشیند، در اثر این كوشش­ها، از خواب مرگ برخاست. فردوسی هدف خود را از آفرینش شاهنامه كه در واقع نوع نگرش او به شعر و شاعری و زمینه­ كاركرد آن می­باشد، زنده كردن تاریخ  و فرهنگ و غرور از دست رفته‌ی مردم ایران، بازسازی زبان و ادبیّات و هم چنین جاودانه كردن نام خود برمی­شمارد:

نمیرم از این پس كه من زنده‌ام                   كه تخـــــم سخن را پراكنده‌ام

 (فردوسی،230:1387)

این بررسی با نگاهی دقیق به شعر و آثار شاعران ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم، نظرگاه این شاعران را دربارة شعر و شاعری و زمینه‌های كاركرد آن  با ارائه‌ی  شواهد و مداخل، بر اساس دسته بندی موضوعات برمی­سنجد .

در فصل نخست، كلیّات پژوهش كه مبتنی بر معّرفی ساختار تحقیق است، ارائه می­گردد. در فصل دوم، نگارنده نگاهی دارد به جوهره، ماهیت و زمینه‌های كاركرد شعر، در این بخش ضمن ارائة دیدگاهای متفاوت اصحاب نظر، رویكرد نظریه­های آنان بررسی می­شود. در فصل سوم، تاریخ شعر ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در بر گیرندة  هدف این پژوهش است مورد بررسی قرار می­گیرد. نگارنده ضمن نگاهی به رخدادهای سیاسی و اجتماعی در این ادوار به بررسی تحوّلات ادبی و تاریخ شعر، می پردازد. فصل چهارم، که به بحث و بررسی  شعراز دیدگاه قرآن مجید و آیات و روایات می­پردازد. نگارنده ضمن بررسی آیات و روایات نظریات موافق و مخالف را در این زمینه برمی­سنجد. در فصل پنجم كه بدنة اصلی این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ نگارنده با ارائة شواهد و مداخل به بحث و بررسی نظریات شاعران پارسی زبان در ادوار مورد مطاله می­پردازد و در دو  بخش  زمینه­های نكوهش و ستایش شعررا از نظر این شاعران، با طبقه­بندی موضوعی هدف قرارداده است. در فصل ششم، نتیجه­گیری و یافته‌های تحقیق  ارائه می­گردد.

 1- 2- هدف تحقیق

هدف این تحقیق، بررسی نظر و آرای شاعران و سخن پردازان  پارسی زبان در بارة شعر و شاعری و جایگاه و منزلت آن از آغاز تا پایان قرن هفتم است. این بررسی با ارائة شواهدی از  دیوان‌ها و آثار شاعران تا پایان قرن هفتم، نظر آن را به اهمیّت شعرو جایگاه شاعران از دو منظر مثبت و منفی می­نگرد و با تحلیل علل و عوامل آن، بررسی خود را  شكل می­دهد.

1-3- پیشینه‌ی تحقیق

مطالعات و بررسی­ها نشان می­دهد که تا كنون اثر مستقل و بخصوصی  درباره­ی  بررسی جایگاه شعر و شاعری در آثار شاعران وگویندگان پارسی­گوی تا پایان قرن هفتم انجام نگرفته است. بررسی عناوین پایان نامه‌های موجود در مقاطع كارشناسی ارشد و دكترا در دانشگاه­های كشور نیز نشان می­دهد تاكنون پژوهشگران و محقّقان به طور خاص به این موضوع نپرداخته‌اند. عدم وجود منابع مستقل در این باره نمی­تواند دلیل بركم اهّمیِّتی موضوع و یا دشواری‌هایی در مسیر تحقیق باشد. عواملی كه باعث گردیده پژوهندگان كمتر چنین موضوعی را مدّ نظر قرار دهند شاید یكی قلّت منابع و دیگری پراكندگی منابع مطالعاتی آن است. چنین مشكلاتی البته باعث نگردیده كه محقّقان به طور كلی به سراغ آن نروند.  در این باره می­توان به تحقیقات زیر كه هركدام به فراخور موضوعات  مورد مطالعه‌ی خود اشارات پراكنده به این مطلب دارند، اشاره كرد:

نخستین اثر با ارزشی كه در این خصوص می­توان به آن اشاره كرد، كتاب« تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی» نوشته­ی ذبیح الله صفا است. این کتاب با آنکه ظرف مدتی افزون بر چهل سال فراهم آمده، از طرحی تقریباً واحد پیروی کرده است؛ به این ترتیب که مؤلّف در هر مجلّد پیش از ذکر سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونة آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش­ها و همچنین مباحث عمدة دینی و کلامی هر دوره اختصاص داده و آنگاه پس از پرداختن به وضع کلی ادبیّات و علوم ادبی، دردو بخش جداگانه به معرفی شاعران و نویسندگان نامدار هردوره و بحث از زندگانی و آثار و افکار و نمونة اشعار و نوشته­های آنان پرداخته است. وجود این فصلهای بنیادین تا حدّ زیادی خواننده را برای فهم اشعار و اندیشه و سبک شاعری و نویسندگی صاحبان ترجمه آماده می­کند. منابع کتاب تاریخ ادبیات در ایران، اغلب دست اول و قابل اعتماد است­. با آنكه نویسنده به طور مستقیم در این كتاب از ارزش شعر و جایگاه آن فصل مجزایی ندارد، ولی در لابلای مطالب از جایگاه و ارزش شعر در  هردوره مباحثی را مطرح می­كند.

اثری دیگری كه در این زمینه قابل اعتنا است، كتاب، « شعر و شاعری از دیدگاه قرآن و حدیث» می­باشدكه توسّط محمد بیستونی، تألیف گردیده است. نویسنده در این كتاب  با استناد به آیات و روایات علاوه برتعریف شعر و ویژگی شاعران متعهد، این مباحث را بررسی نموده است. دلیل اتهام پیامبر به شعر، ارزیابی دربارة شعر و شاعری، موقعیت شعر و شاعران از  نظر قرآن و حدیث، مقام شعرو شاعران نزد بزرگان دین، شاعران برجستة اهل بیت (ع)،  وجود سجع در آیات قرآن كریم، نظریات مختلف در مورد وجود سجع در قرآن، و افزون بر آن نظریات  شهید مطهری وآیت الله خامنه­ای دربارة هنر، شعر و شاعری مطرح گردیده است. این كتاب در دویست صفحه و 1500 تیراژ از سوی نشر جوان در سال 1385 به بازار كتاب، وارد شده است.

كتاب دیگری كه تا حدّی پیرامون نحوه‌ی نگاه شاعران به مقوله‌ی شعر و شاعری به بحث و بررسی پرداخته و آن را مورد واكاوی قرارداده ؛ كتاب  ارزشمند«یادداشت­ها و اندیشه­ها»ست . این كتاب كه توسط عبدالحسین زرّین كوب نوشته شده، در بردارنده‌ی نقدها و اشارات و سلسله مقالات اوست. كتاب در سال 1351توسط انتشارات جاویدان در 2200 نسخه در قطع وزیری به چاپ رسیده است . این كتاب مشتمل بر36 مقاله می­باشد كه درباره شعر و ادبیات و بررسی نگرش شاعران به  شعر، سخن می­گوید.

«زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام»، عنوان كتابی است كه توسط علّامة جعفری نوشته شده است. این كتاب مباحث ارزشمندی از دیدگاه‌های اسلام راجع به زیبایی و هنر را مورد بحث  قرار می­دهد. كتاب حاضر تلاش كرده است از منظر حكمت،  هنر و زیبایی را از دیدگاه اسلام مورد واكاوی قراردهد. از جمله عناوین این كتاب: هنر برای هنریا هنر برای انسان، علت زیباگرایی انسان، آیا اخلاق عالیه­ی انسان از زیبایی هاست، زیبایی از دیدگاه علمی و فلسفی، رابطه­ی لذّت و ارزش و تعجب و شگفتی با زیبایی، هنرمند كیست، نوگرایی روح انسان در هنر  كه نویسنده به طور مشروح و مستند در سراسر كتاب، راجع به این مباحث صحبت می­كند. این كتاب در 342 صفحه در سال 1388 توسط نشر آثار به تیراژ  1500، روانة بازار كتاب گردیده است.

كتاب « شعر و شناخت »، نوشته­ی ضیاء موحد، مشتمل بر یك پیشگفتار و ده فصل است كه در هر فصل مباحث ادبی  جداگانه طرح و بررسی می­گردد. از جمله مباحث مطرح شده در این كتاب  عناوینی چون صدق در شعر، نوع و فرد در ادبیات، بحثی در تصویر،  شعر سیاسی، نقد شعر، از تقلید تا خلق و… می باشد. این كتاب در 286 صفحه از سوی نشر مروارید در 3300 تیراژ در سال 1385 به بازار كتاب آمده است. كتاب مورد بحث از این نظر ارزشمند است كه مباحثی دربارة شعر راست و شعر دروغ و همین‌طور مباحثی دربارة ماهیّت وكاركرد شعر در آن مطرح شده است.

كتاب صورخیال در شعر فارسی، تألیف محمدرضا شفیعی كدكنی، كه مباحث بسیار گستردة ادبی شعر فارسی را از آغاز در برمی­گیرد و نویسنده به طور عمیق به بحث انتقادی دربارة شعر و شاعران پرداخته ومعیارهای نوینی را در مبحث انتقادی شعر گشوده است. در این كتاب مطالب  برجسته‌ای درباره جوهره و ماهیّت شعر و شاعر و كاركرد آن به دست داده شده است. این كتاب تا كنون بارها تجدید چاپ شده و یكی از اركان مهّم شناخت شعر و ماهیّت آن در مباحث ادبی ایران به شمار می­رود.

  شعرکهن فارسی درترازوی نقد اخلاق اسلامی،  عنوان كتابی است كه توسط حسین رزمجو، نوشته شده است. این كتاب به نقد و بررسی شعر کهن فارسی ازدیدگاه اخلاقی پرداخته و بر مباحثی چون  نقد و بررسی اخلاقی، مضامین بدآموز و آموزنده موجود در شعر گذشته فارسی، اخلاق در ادبیات  فارسی که در دو بخش روشنایی­ها و تاریکی­ها تدوین شده است. این كتاب دارای  392 صفحه می­باشد كه در سال1386 توسط بنگاه توسعه كتاب  منتشر شده است.

اثردیگری كه در این مبحث جای طرح دارد، كتاب «شعر بی­دروغ، شعر بی­نقاب،» نوشته  عبدالحسین زرّین­كوب است این كتاب در 357 صفحه در قطع وزیری،  توسط سازمان چاپ و  انتشارات احمد علمی، درسال 1388 با تیراژ 3300، روانه‌ی بازار گردیده است.  زرّین­كوب در این كتاب در نقد شعر گذشته و امروز و همچنین مباحثی در شعر و شاعری بیان داشته است.

همة این تحقیقات و آثار از زاویه و موضعی مشخص و خاص،  به شعر و شاعری پرداخته و تا حدی پیش رفته‌اند كه بتواند روشنگر مباحث طرح شده در طرح كارشان باشد. بعضی  ماهیّت شعر و جوهرة آن را بررسی كرده‌اند، برخی از موضع شعر و شرع به مسئله نگریسته و تعدادی نیز از مبحث زیبایی شناختی به آن توجه مبذول داشته‌اند. هیچ كدام از این محققان نه در پی بررسی مستقل جایگاه شعر از زبان شاعران بوده و نه زمان بندی خاصی را از نظر  عرصة تاریخی در نظر داشته‌اند. بنابر این می­توان ادعا كرد كه این بررسی دردو زمینه تفاوت ماهوی با این تحقیقات دارد. نخست از این نظر كه این تحقیق از زوایای مختلف و به صورت دسته بندی موضوعی، جایگاه و اهمیّت شعر را از نظر خود سرایندگان هدف قرارداده است و دوم این كه از یك برش تاریخی مستقل كه از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در واقع چالش برانگیزترین ادوار شعر فارسی است، سود جسته است.

1-4- روش  تحقیق  

روش تحقیق در این رساله، روش كتابخانه‌ایست. نخست آرا و نظریات صاحب نظران و دانشمندان علم ادب و شعر در خصوص ماهیت و كاركرد شعر در ادوار مختلف مورد مطالعه قر ار گرفته است. سپس آثار شاعران و سرایندگان ایران ازآغاز تا پایان قرن هفتم به طور دقیق مطالعه شده است و از نظریات شاعران مورد مطالعه در باب شعر و شاعری و همین‌طور ماهیت و جوهرة‌ آن فیش برداری شده، سپس این یافته‌ها  به صورت موضوعی، جهت تحلیل و نتیجه­گیری دسته­بندی شده‌اند.