در دنیای امروز، روند سرعت تغییرات در عرصه اقتصاد و صنعت، به‌ویژه در قرن بیستم افزایش بیشتری داشته است. درنتیجه، میان سازمانهای تولیدی و خدماتی رقابتی بیشتری به وجود آمده و آن‌ها را مجبور به ارائه خدمات بهتر و ایجاد مزیتهای رقابتی بیشتر با هدف دوام بیشتر و سود بیشینه در بازارهای داخلی و جهانی کرده است. در مقابل، مشتریان و مصرفکنندگان به دنبال کالا و خدماتی هستند که نیازهای فعلی و آتی را به بهترین نحو پاسخ دهد. مشتریان کالایی را انتخاب میکنند که کمترین فاصله را از محل استقرار تسهیلات داشته و مطلوبیت مورد انتظار خود را از آن تسهیلات به دست آورند. میزان مطلوبیت تسهیلات به معیارهای مختلفی میتواند بستگی داشته باشد و این معیارها برای مشتریان مختلف دارای میزان اهمیت متفاوتی است.
همین عوامل باعث شده است که سازمانها برای رسیدن به اهدافشان، به مسئله جایابی تسهیلات و تعیین میزان مطلوبیت، توجه ویژه‌ای داشته باشند.
برنامه‌ریزی تسهیلات[1] که از مباحث مهم در مهندسی صنایع است دو بخش عمده جایابی[2] و طراحی[3] را شامل میشود که مهمترین بخش طراحی، استقرار یا جانمایی[4] و بخشهای دیگر آن حمل‌ونقل[5] و طراحی ساختمان و تأسیسات[6] است. منظور از تسهیلات، هر مجموعه، شامل کارخانه، دانشگاه، بیمارستان، مجتمعهای تجاری و… است. در جایابی، ما به بررسی محل قرار گرفتن یک تسهیل[7] برای رسیدن به اهداف موردنظر میپردازیم که برای تعیین محل آن، معیارهای مهمی مؤثرند، ازجمله نزدیکی به جادههای اصلی، بازار مصرف، منابع تأمین مواد اولیه، در دسترس بودن نیروی انسانی موردنیاز، شرایط محیطی، امکان توسعه، مقررات و قوانین دولتی و …
یکی از مسائلی که باید در مراحل اولیه طراحی سیستمهای صنعتی موردتوجه قرار گیرد مسئله مکانیابی و استقرار تسهیلات است. مطالعه پیرامون تعیین مکان بهینه صنعتی و حتی تجاری، از دیدگاه جغرافیدانان و علمای علم اقتصاد همواره دارای اهمیت و اولویت بوده است. مراکز صنعتی و تجاری و کارخانجات برای تعیین مکان احداث کارخانه، استقرار تجهیزات و دپارتمانهای خود در کارخانه، استقرار دفاترشان در سطح شهر، تعیین مراکز توزیع محصولات و… با چنین مسائلی سروکار دارند. درواقع، تصمیمات مربوط به مکانیابی و استقرار، نه‌تنها
در مسائل صنعتی، بلکه در مسائل گوناگونی در بخشهای دولتی و خصوصی، اعم از صنعتی و غیر صنعتی ظاهر میشود. در بخش دولتی، تعیین مکان مراکز خدماتی، نظیر ایستگاههای پلیس‌راه، اورژانس، بیمارستانها، ایستگاههای آتش‌نشانی و… نیاز به اتخاذ چنین تصمیماتی دارد.
در ادامه این فصل، به بیان مسئله اصلی تحقیق و ضرورت انجام آن پرداخته میشود و سپس اهداف اساسی، جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق و ساختار کلی پایاننامه بیان‌شده است.
1-2- تعریف مسئله
مسائل مکانیابی یکی از گستردهترین حوزههای مسائل بهینهسازی ریاضی هستند. توجه به این حوزه به خاطر کاربرد بسیار وسیع آن، نه‌تنها برای انتخاب مکان بهینه تسهیلات بلکه به خاطر انتخاب مکان مناسب سختافزارها در جهت عملکرد مناسب و انجام وظایف بهگونهای رضایتبخش است.
مکانیابی رقابتی شاخهای از مسائل مکانیابی است که به یافتن مکان مناسب برای تسهیلات عرضهکننده محصولات و یا تسهیلاتی که به ارائه خدمات تجاری در یک محیط رقابتی مشغول هستند، اختصاص دارد. در مسائل مکانیابی رقابتی فرض بر این است که تسهیلات برای بیشینه کردن سهم قابل کسب خود از بازار به رقابت با دیگر رقبا میپردازند.
یک مدل مکانیابی را میتوان رقابتی نامید اگر شامل شرایطی شود که در آن تسهیلاتی قبلاً مستقر باشند یا در آینده قرار باشد مستقر شوند و تسهیل یا تسهیلات جدید باید برای به دست آوردن سهم بازار با آن‌ها رقابت کنند.
مسائل مکانیابی رقابتی را میتوان از دیدگاههای مختلف طبقهبندی کرد. برخی از این طبقهبندیها همانند طبقهبندیهای سابق است. مثلاً طبقهبندی بر اساس فضای جواب منجر به مسائل مکانیابی رقابتی روی صفحه، شبکه یا در حالت گسسته میشود؛ اما مفاهیم خاصی هستند که با مطرح‌شدن بحث رقابت پدیدار میشوند. مهمترین آن‌ها نوع رقابت، نحوه رفتار مشتری و نوع تابع هدف است [1].
مسئله موردنظر در این پایاننامه بررسی مسئله استقرار تسهیلات در بازاری که تسهیلات با مطلوبیت‌های مختلف وجود دارد، میباشد و مشتریان با رفتارهای مختلف در سطح بازار پراکنده می‌باشند.
1-3- ضرورت بررسی مکانیابی رقابتی
بسیاری از مباحث تحقیق در عملیات در حوزه مکانیابی تسهیلات بر این فرض بناشده‌اند که نوعی انحصار در محیط وجود دارد. به عبارتی، تسهیل یا تسهیلاتی که قرار است در محیط مستقر شوند متعلق به تنها تأمینکننده موجود در محیط هستند؛ اما این فرض در دنیای واقعی اغلب برقرار نبوده و رقبایی نیز در محیط وجود دارند. این موضوع از دیرباز توسط اقتصاددانانی که موضوع رقابت، ازجمله رقابت مکانی را مطالعه میکردند شناخته‌شده بود. درواقع مسئله مکانیابی رقابتی نه‌تنها در حوزه تحقیق در عملیات، بلکه در حوزه اقتصاد مکانی نیز مطالعه شده است [1]. از دیگر جنبههای کاربردی مسئله مکانیابی رقابتی میتوان به‌پیش بینی رفتار رقبا در محیط رقابتی و تصمیمگیری بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده است. در این مسائل استدلالهای هندسی با استدلالهای تئوری بازیها ترکیب میشوند تا مشخص شود چگونه رفتار تصمیمگیرندگان بر یکدیگر تأثیر میگذارد [2].
با توجه به کاربرد بالای بحث تعیین محل استقرار تسهیلات در صنایع تولیدی و خدماتی و این حقیقت که همواره موارد زیادی رقابت بین تسهیلات جدید و موجود برای در اختیار گرفتن سهم قابل کسب بازار وجود دارد، ضرورت انجام این تحقیق در زمینۀ استقرار رقابتی بیش‌ازپیش آشکار می‌کند.
1-4- اهداف مسئله
اهداف اساسی این پایاننامه عبارت‌اند از:
- خوشهبندی مشتریان و مصرفکنندگان بر اساس میزان اهمیت و وزنی که به معیارهای تأثیرگذار بر مطلوبیت تسهیلات قائل هستند.
- مدلسازی جامع برای مسئله مکانیابی رقابتی تسهیلات در بازار با در نظر گرفتن خوشهبندی مشتریان
- استقرار تسهیلات جدید در بازار و تعیین میزان مطلوبیت آن‌ها
- تعیین قیمت و کیفیت تسهیل جدید در بازار
1-5- جنبه نوآوری و جدید بودن پایاننامه
در تحقیقات گذشتهای که در زمینه مکانیابی رقابتی تسهیلات مشاهده‌شده، رفتار همه مشتریان در مقابل مطلوبیت تسهیلات به صورتی مشابه در نظر گرفته‌شده است. در این تحقیق هدف ارائه مدلی جامع بر اساس خوشهبندی رفتار مشتریان که بتواند جوابهای نزدیک به واقعیت داشته باشد، میباشد. در این تحقیق عوامل مؤثر بر جذابیت تسهیلات در خوشه‌های مختلف، وزن‌های متفاوت داشته که در ادبیات موضوع تابه‌حال چنین کاری مشاهده نشده است. همچنین در این تحقیق میزان قیمت و کیفیت (به‌عنوان عوامل اصلی تعیین‌کننده مطلوبیت) تسهیل جدید در محل استقرار خود تعیین میشود.
1-6- ساختار کلی پایاننامه
در تحقیق پیشرو، روشهایی با رویکرد جدید برای مدلسازی مسائل مکانیابی رقابتی بر اساس شرایط حاکم بر بازار رقابت ارائه خواهد شد. در فصل دوم مبانی نظری مکانیابی رقابتی را مطرح منموده و مقالات ارائه‌شده در حوزه مکانیابی رقابتی و روشهای استفاده‌شده در این فصل بررسی میشوند. در فصل سوم مسئله مکانیابی رقابتی مدلسازی شده و روش سه مرحلهای برای حل مدل ارائه شده است. در فصل چهارم نیز مثالی را در نظر گرفته و با استفاده از روشهای این تحقیق حل شده است. در فصل پنجم نیز نتیجهگیری و پیشنهادات آتی آورده شده است.
1-7- جمع‌بندی فصل
تصمیمگیری در مورد مکانیابی تسهیلات عمدتاً از تصمیمگیریهای بلندمدت و استراتژیک شرکتهای بزرگ خصوصی و عمومی است و هزینههای بالای مربوط به جایابی و استقرار و راهاندازی تسهیلات، پروژههای مکانیابی را به سرمایهگذاریهای بلندمدت تبدیل کرده است. لذا موفقیت یا شکست مراکز تسهیلاتی در هرکدام از بخشهای دولتی و خصوصی، بستگی زیادی به مکانهای انتخابی برای آن‌ها دارد. بدین ترتیب، اهمیت مسئله مکانیابی و استقرار تسهیلات و ضرورت پرداختن به آن بر همگان روشن است [1].
