:

ژئوپلیتیك بخشی از علوم جغرافیایی است كه به تحلیل مسایل منطقه‌ای و جهانی و ارتباط متقابل آن با ساختار اقتصادی و سیاسی محلی می‌پردازد. در ژئوپلیتیك یا سیاست‌های جغرافیایی كه معنای لغوی آن سیاست زمین است نقش عوامل محیط جغرافیایی در سیاست ملل بررسی می‌شود. جغرافیدانان سیاسی معتقدند قدرت به شدت متاثر از عوامل محیط جغرافیایی است، چنین طرز تفكری یك پدیده نو نیست، بلكه ریشه در تاریخ دارد. از نظر عالمان این رشته تحول در چهره خارجی زمین موجب ایجاد روابط انسانی متنوعی شده است. لذا برای ارائه تحلیل واقع بینانه‌ای درباره ژئوپلیتیك باید برای داده‌های طبیعی اهمیتی محدود قائل شویم. تحولات و دگرگونیهایی كه در تاریخ سیاسی واحدهای كوچك جغرافیایی به وجود آمده سبب شده كه امروز دیگر ژئوپلیتیك تنها به معنای رقابت استراتژیها در ابعاد جهانی نباشد. در حقیقت ژئوپلیتیك مجموعه پیچیده نیروهای متخاصم و متعددی است كه در سرزمین‌هایی با ابعاد كوچك به كشمكش می‌پردازند هدف آنان از این كشمكشها یا اثبات تفوق سیاسی خود یا بیرون راندن رقبای سیاسی از صحنه است.

منطقه مسلمان‌نشین خاورمیانه و شمال آفریقا، یا به تعبیر امروزی خاورمیانه اسلامی، از منظر ژئوپلیتیک و استراتژیک در طول تاریخ، همواره از اهمیت و جایگاه منحصر به فردی نزد قدرت‌های برتر جهان برخوردار بوده است. این منطقه حساس و تعیین کننده، در طول حدود یکصد سال اخیر، یعنی از پایان جنگ جهانی اول و شکست و تجزیه امپراطوری عظیم عثمانی، تا قبل از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در ایران، تقریباً به طور کامل تحت انقیاد و سلطه مجموعه تمدنی غرب به رهبری آمریکا و کنترل و نظارت شبکه جهانی و جهنمی صهیونیسم قرار داشت. پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری مرجعیت شیعه و آموزه‌های ظلم ستیز و حیات‌بخش شیعه، این سلطه ظالمانه و غارتگرانه غرب را بر منطقه برای اولین بار به چالش کشید و ایران با پیروزی و موفقیت‌های شگفت‌انگیز و سرنوشت‌ساز در همه‌ عرصه‌های رویارویی با جبهه استکباری غرب، به الگوی مقاومت، سربلندی و بالندگی در میان مردم مسلمان منطقه، اعم از شیعه و سنی، تبدیل گردید. ثمره این مقاومت و موفقیت ابتدا در پیدایش و پیروزی خیره کننده مقاومت در لبنان و سپس سرزمین‌های اشغالی فلسطین، به بار نشست و امروز، با پیرایش و پویایی بیداری اسلامی در منطقه، موج قدرتمند مقاومت، با مرکزیت جمهوری اسلامی ایران، جبهه‌ای به گستردگی از مصر، تونس، سوریه، عراق تا عربستان، بحرین، یمن و دیگر کشورهای منطقه را تحت تأثیر قرار داده و جبهه استکباری غرب را به عقب‌نشینی وادار کرده است.

خاورمیانه به عنوان یکی از حوزه‌های تمدنی و ایدئولوژیکی که به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک و استراتژیک و دارا بودن عمده ذخایر انرژی جهان، همواره محل تلاقی و منازعه قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای بوده است. که هر یک از بازیگران ذینفع تلاش می‌کنند محیط و نظام منطقه‌ای را به گونه‌ای ساماندهی و سازماندهی نمایند که حداکثر منافع خود را در منطقه تضمین نمایند. در این میان ژئوپلیتیک که از سه عنصر جغرافیا، سیاست و قدرت به وجود می‌آید ژئوپلیتیک شیعه را شکل داده است، نقش ژئوپلیتیکی ایران که بیشترین جمعیت شیعیان را دارا می‌باشد؛ هم‌چنین انقلاب اسلامی ایران که به ماهیت ژئوپلیتیک شیعه شکل و قدرت داد. سبب شده که جمهوری اسلامی ایران از طریق مؤلفه‌هایی هم‌چون قدرت منطقه‌ای، قدرت هویت شیعی و برقراری ائتلاف میان شیعیان منطقه جایگاه تشیع را در معادلات سیاسی امنیتی خاورمیانه تحکیم نموده و نظام منطقه‌ای را بر اساس ژئوپلیتیک شیعه تعریف نماید و منافع شیعیان را ساماندهی و سازماندهی نماید. اما تغییرات و تحولات اخیر ناشی از خیزش‌های عربی نه تنها سبب دگرگونی ساخت سیاسی داخلی حکومت‌های منطقه شده، بلکه سبب دگرگونی‌هایی در نظام منطقه‌ای شده است. در این میان شیعیان نیز که در کانون‌های مهم ژئوپلیتیک متمرکز شده‌اند و به محوریت جمهوری اسلامی ایران که به ماهیت ژئوپلیتیکی شیعه شکل و قدرت داده است و آن را سازماندهی نموده است، اکنون نیز باید به باز تعریف نظام منطقه‌ای نوینی بپردازند که تأمین کننده حداکثری منافع شیعه و حفظ انسجام ژئوپلیتیکی شیعه باشد.

آنچه که در حال حاضر در بستر اندیشه های ژئوپلیتیکی خاورمیانه وجود دارد. تغییرات عملکردی بازیگران منطقه در مواجه با نقش منطقه گرایی خویش است. علاوه برآن قدرتهای فرامنطقه نیز بگونه ای در عملکرد خاورمیانه به ایفای نقش پرداخته اند که همسویی آنان با بازیگران مهم منطقه کاملا احساس می شود. نداشتن شریک استراتژیک و عدم همپوشانی سیاستهای رقبای منطقه ای و فرامنطقه موجب شده تا ایران اسلامی که حافظ گفتمان اصلی ژئوپلیتیک شیعی است در انزواقرارگیرد. اما با تمام راهکارهای انجام شده در خصوص انزوای ایران، نقش منطقه ای ایران پر رنگ تر از گذشته شده است، بطوریکه در حال حاضر تمام گزینه های آزموده شده در ارتباط با مهار ایران با مشکل برخورد کرده است. در این بین ایران می تواند با تاسی از تمام توانمندیهای ژئوپلیتیکی خود نقش منطقه ای و منطقه گرایی خویش را بیشتر نماید. همسویی و نگاه شیعیان منطقه که در پیرامون کانون تشیع در جهان یعنی ایران جمع شده اند این امکان را به ایران انقلابی می دهد تا ضمن همگرایی با جهان تشیع به انعکاس و بهره گیری از این تفکر در پیشبرد اهداف خود بپردازد. دسترسی به استراتژی مطمئن در خصوص ژئوپلیتیک شیعه هدف این رساله می باشد.

-1-بیان مساله:

شیعه در لغت بر دو معنا اطلاق می‌شود، یکی توافق و هماهنگی دو یا چند نفر بر مطلبی و دیگری، پیروی کردن فردی یا گروهی، از فرد یا گروهی دیگر، اما در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می‌شود که به خلافت و امامت بلافصل علی ـ علیه السلام ـ معتقدند و بر این عقیده‌اند که امام و جانشین پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از طریق نص شرعی تعیین می‌شود و امامت حضرت علی ـ علیه السلام ـ و دیگر امامان شیعه نیز از طریق نص شرعی ثابت شده است. اکثریت شیعه، را شیعه‌ امامیه یا اثنا عشریه تشکیل می‌دهد، ‌از آن‌جا که آنان جانشینان پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را دوازده نفر می‌دانند، اثنا عشریه (دوازده امامی) نامیده شده‌اند. شیعه‌ اثنی عشریه بر مساله‌ امامت تأکید خاصّی داشته و عصمت امام و افضیلت او را بر دیگر افراد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی می‌داند. یک دسته معتقد بودند که امامت، همانند نبوت، منصب و مقامی الهی است و از شرایط امام این است که معصوم از خطا و گناه باشد و این صفت را جز خداوند کسی نمی‌داند، بنابراین راه تعیین امام نصّ الهی است که در قرآن یا احادیث نبوی بیان شده است و طبق این نصوص، علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ جانشین پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و امام مسلمین است. شیعیان حدود ۱۶٪ تا ۳۰٪ از کل جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دهند. بیشتر شیعیان دوازده‌امامی در هند، ایران، عراق، جمهوری آذربایجان، لبنان، افغانستان، پاکستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند یمن و بحرین زندگی می‌کنند. زمانی که صفویان به قدرت رسیدند، مردم ایران بیش تر اهل تسنن بودند. شیعیان بیش تر در شهرهای مشهد، سبزوار، قم، کاشان و مناطق شمالی ایران ساکن بودند. با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل و اعلام رسمیت تشیع، بیش تر مردم ایران به این مذهب شیعه روی آوردند و تسنن، بیش تر به مناطق مرزی تبدیل شد. از دلایل رسمی کردن مذهب تشیع به وسیله صفویان، ایجاد وحدت و یگانگی میان مردم، مشخص کردن ایران از دیگر کشورهای اسلامی و تامین استقلال کشور بود.

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران که مرکز جهان تشیع است، تشیع به قدرت رسید، سپس به تدریج به نقش آفرینی در عرصه بین المللی پرداخت. قدرت مهمترین عنصر در نقش آفرینی بین المللی است تا زمانی که قدرت نباشد نقش آفرینی بین المللی رخ نخواهد داد. لذا با پیوند بین قدرت و مذهب تشیع که با وقوع انقلاب اسلامی درایران رخ داد، تشیع ماهیت ژئوپلیتیکی پیدا کرد و از حالت یک مذهب خاص خارج شد و به یک پدیده دارای بار سیاسی تبدیل شد. از دلایلی که این موضوع را اثبات می کند سیل انبوه مقاله ها و کتاب هایی است که راجع به این موضوع و اصطلاح نوشته می شود و محافل و همایش هایی است که در گوشه و کنار جهان تشکیل می شود، در حالی که قبلا نبود. اگر به کتابهایی که در باره سیاست خارجی ایران قبل از انقلاب نوشته شده نگاه کنیم شاید پیدا کردن کلمه شیعه در این کتابها کار مشکلی باشد، زیرا تشیع نقش چندانی در سیاست خارجی ایران نداشت اما عکس این را بعد از انقلاب می بینیم که بدون شک هیچ کتابی چه در داخل و چه در خارج ایران نمی تواند راجع به سیاست خارجی ایران نوشته شود مگر با توجه به مفهوم و آرمان های تشیع.

گفتمان شیعی بهمراه گفتمان سنی پیکره اصلی جهان اسلام را تشکیل می دهد. جمهوری اسلامی ایران در         مر کز پراکنش جهان تشیع قرار گرفته است.

چنانچه قلمرو جهان اسلام را به سه ناحیه جغرافیایی غرب، شرق و مرکز تقسیم نماییم. این مناطق تحت تاثیر قدرتهای منطقه ای چون عربستان، مصر، ترکیه و ایران قراردارد. شبه جزیره های جنوب غربی آسیا(خاورمیانه) مرکز جهان اسلام است که در حوزه جغرافیایی ایران و عربستان قرار گرفته است.

جمهوری اسلامی ایران همواره به عنوان قدرت منطقه ای در منطقه خاورمیانه به ایفای نقش پرداخته است این قدرت ناشی از عواملی همچون ویژگی های جغرافیایی، همانند خلیج فارس وتنگه هرمز برخورداری از ذخایر غنی انرژی همچون نفت و گاز، محور ارتباطی بین سه قاره اروپا به آسیا و آفریقا به آسیا و شمال به جنوب و نفوذ فرهنگی و… بوده است. اما وقوع انقلاب اسلامی ایران ویژگی دیگری را در قدرت منطقه ای ایران نمایان کرد و آن تکیه بر مذهب تشیع که باعث شکل گیری ژئوپلیتیک شیعه در عرصه دیپلماسی جهانی شد. حمایت ایران از شیعیان جهان واشاعه گفتمان شیعی منبعث از انقلاب اسلامی به عنوان کشور محوری اندیشه و گفتمان شیعی در جهان، مقاومت های منطقه ای و فرامنطقه ای را در جهان بدنبال داشته است لذا در این تحقیق بر آنیم تا:

– به نقش ژئوپلیتیک شیعه در تبین سیاست و استراتژی منطقه ای بپردازیم.

– عملکرد عنصر شیعه در شکل گیری قدرت منطقه ای ایران بررسی کنیم.

– میزان نفوذ ژئوپلیتیک شیعه در تحولات منطقه ای در چه حدی است.

– محدودیتها و موانع موجود در راه شکل گیری این قدرت را بیان کنیم.

وبا ارائه راهکارهای مناسب زمینه گسترش قدرت منطقه ای ایران را بیان نماییم.

1-2-سوال تحقیق:

• مذهب شیعه چه نقشی در استراتژی منطقه گرایی جمهوری اسلامی ایران دارد.

1-3-فرضیه ها:

• رویکردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس مبانی مذهب تشیع شکل گرفته است
• حمایت از کشورها وگروههای شیعی از اولویتهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.
• رویکردهای سیاسی و حمایت از کشورها و گروههای شیعی باعث تقویت قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران شده است

1-4-روش تحقیق و مراحل آن:

از روش توصیفی – تحلیلی و با مراجعه به تحقیقات کتابخانه ای صورت می گیرد.

1-5- پیشینه تحقیق:

نفیسه فاضلی نیا(1385)در مقاله ژئوپلیتیک شیعه و مساله امنیت ملی ایران اظهار می دارد: در حال حاضر موقعیت ایران در حوزه ژئوپلیتیک شیعه، که ناشی از ترکیب عوامل اعتقادی با دسترسی به منابع عظیم انرژی و موقعیتهای حساس ژئوپلیتیکی و استراتژیکی است، حساسیت و توجه غرب را در دو محور ایدئولوژیکی و امنیتی-راهبردی بر انگیخته است.

سید باقر سیدنژاد(1389) در مقاله سلفی گری در عراق و تاثیر آن بر جمهوری اسلامی ایران تاکید می کند: عراق با وابستگی عمیق ژئوپلیتیکی متقابل با ایران یکی از معدود کشورهایی است که همواره از بدو شکل گیری ایده سلفی گری درگیر آن بوده است، بطوریکه پس از اشغال عراق این کشور به کانون اصلی فعالیت های گروههای سلفی تبدیل شده است و این جریان در تلاقی و همپوشانی با مدارهای قدرتمند سلفی، در جایگاه مهمترین بازیگر غیر دولتی در صحنه تحولات عراق قرار گرفته است. اینگونه نقش آفرینی در حلقه اول جغرافیایی سیاسی ایران واجد پیامدهای مهم برای جمهوری اسلامی ایران است…

فرانسوا توال(1379) در کتاب ژئوپلیتیک شیعه معتقد است: شیعیان مستقر در کرانه های خلیج فارس از برد ژئوپلیتیکی جهانی بر خوردارند، چون هفتاد درصد ذخایر نفت جهان، که برای ادامه حیات و رشد اقتصادی جهانی حیاتی است، در این منطقه واقع شده است و هر گونه تحول و نا آرامی سیاسی می تواند پیامدهای اقتصادی و سیاسی جهانی و گسترده ای بهمراه داشته باشد

مسعود جاسم نژاد(1391) در مقاله ژئو پلیتیک شیعه و ارتقای جایگاه ایران در خاور میانه بیان می کند: با و قوع انقلاب اسلامی ایران و ژئو پلیتیکی شدن تشیع موقعیت و جایگاه ایران بخصوص از نظر سیاسی و اجتماعی و رسانه ای و فرهنگی و آموزشی در منطقه ارتقا پیدا کرده است و این کشور توانسته اثر گذاری و نقش آفرینی بیشتری نسبت به گذشته داشته باشد.

امیر قدسی(1391) در مقاله ژئوپلیتیک ایران در محاق ژئوپلیتیک شیعه معتقد است: ژئو پلیتیک شیعه، به مفهوم امتداد جغرافیایی سیاسی شیعیان در کشور های مختلف با هارتلند ایران در حال باز تعریف است و سیاست خارجی ایران باید به بهره گیری از ژئو پلتیک شیعه بپردازد.

وحید کیانی (1391) در مقاله باز خوانی ژئوپلیتیک شیعه نگرش جدید به بحث عنوان می کند: اصطلاح ژئوپلیتیک شیعه که اخیرا وارد زبان فارسی شده نتیجه گفتمان سیاسی خاصی است که توسط اندیشمندان آمریکایی پس از جنگ سرد و با پایان دوره استعمار مستقیم در خاورمیانه بر مبنای خشونت گرا جلوه دادن مذهب شیعه و تحریک احساسات جهانی برای مقابله با این تهدید انجام شده است.

یحیی معروف (1392)در مقاله ویژگی های جغرافیایی قلمرو های شیعی ((هلال شیعی)) بیان می کند: هلال شیعی که توسط عبدالله دوم پادشاه اردن عنوان شده و در خلال آن به قدرت گرفتن شیعیان در منطقه را مطرح کرده جمهوری اسلامی ایران می تواند با اعمال نفوذ در بین شیعیان عراق تحولات ژئو پلیتیک خاور میانه را هدایت کرده و منافع غرب و رژیم صهیونیستی را در منطقه تغییر دهد.

پروین حیدری(1386) در مقاله ای به: بررسی منشاء پیدایش شیعه و تفاوت آن با مذاهب دیگر پرداخته است.

ابوطالب احمدی(1390) در پایان نامه تبیین ژئوپلیتیک پراکنش جغرافیایی شیعیان منطقه خلیج فارس مطرح می نماید: ژئوپلیتیک تشیع به عنوان مؤلفه‌ای تأثیر‌گذار در تبیین تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خاورمیانه محسوب می‌شود. شیعیان 25% درصد جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دهند که غالب آنان در منطقه‌ی استراتژیک خاورمیانه و کنار آبراهه‌های بین‌المللی سکونت دارند. از دیدگاه جغرافیای سیاسی نحوه‌ی پراکنش شیعیان در منطقه‌ی خاورمیانه دارای ارزش و اعتبار خاصی است. حاشیه‌ی شمالی و جنوبی دریای پارس به طور پیوسته محل اصلی سکونت شیعیان قلمداد می‌گردد

حسن تلاشان( 1388) در مقاله ژئو پلیتیک شیعه در لبنان قبل و بعد از جنگ 33 روزه عنوان می کند: ضمن تقسیم بندی ژئوپلیتیک شیعه در لبنان به سه دوره تاریخی به تبیین عملکرد مقاومت بعد از جنگ33 روزه پرداخته است.

الهام سادات موسوی(1388) در مقاله ژئو پلیتیک شیعه و فرصتهای ایران در قلمرو مناطق شیعی معتقد است: بیشتر شیعیان در منطقه خاورمیانه سکونت می کنند و ایران بیشترین جمعیت را از نظر شیعیان دارد با نگاهی به پراکندگی های موجود می توان اظهار کرد که ایران در قلب مرکزپراکندگی شیعیان است.

1-6-اهداف تحقیق: اهداف تحقیق در این پایان نامه بررسی اثرات مذهب شیعه و ژئوپلیتیک شیعه در استراتژی منطقه گرایی جمهوری اسلامی ایران است. همچنین شناخت سهم ژئوپلیتیک شیعه درتعیین اولویت های روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران و ارائه راهکارهای مناسب در خصوص تبیین استراتژی سیاست های منطقه گرایی جمهوری اسلامی ایران و شناخت موانع و محدودیتهای موجوددرارتباط بانحوه تبیین اولویتهای ژئوپلیتیک شیعه واستراتژی سیاستهای منطقه گرایی جمهوری اسلامی ایران و شناخت زمینه های جدید وبرنامه ریزی بهینه در ارتباط با گسترش ژئوپلیتیک شیعه در تبیین قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران از دیگر اهداف تحقیق در این پایان نامه می باشد