از آن جا که تحقیقات پزشکی ثابت کرده است که شخص آلوده به ویروس ایدز خواهد مرد و تاکنون درمانی برای این بیمار شناخته نشده است، انتقال و سرایت و سرویس ایدز می تواند وسیله ای برای ارتکاب جنایت باشد. هدف از انجام این تحقیق با توجه به جنبه توصیفی و تحلیلی آن، بیان و کشف شرایطی است که در صورت وجود آن ها می تواند برای فردی که این ویروس را از راههای انتقال آن به دیگری منتقل می کند؛ قائل به وجود مسئولیت کیفری شد. شناخت این مسئولیت در حال حاضر و به دلیل نبود قانون خاص جهت تعقیب این رفتارها باید براساس چهارچوب قانونی موجود باشد تا بتوان شخص مسئول را به موجب آن مجازات کرد شایان ذکر است تحقیق پیش رو سعی در گردآوری اطلاعات مورد نیاز با محوریت روش کتابخانه ای بوده است.

چنانچه قصد انتقال دهنده این بیماری مبتلا کردن شخص بوده باشد و شخص مورد سرایت بمیرد می توان سرایت دهنده را به عنوان قاتل عمدی قصاص کرد. چنین شخصی را به دلیل صدماتی که قبل از وقوع مرگ در نتیجه انتقال ایدز عارض می شود، می توان براساس بعضی از مجازاتهای تعزیری و در مواردی به پرداخت دیه نیز محکوم کرد. هنگامی که انتقال این ویروس در اثر بی احتیاطی یا در صورت خطا رخ دهد و منجر به مرگ مجنی علیه گردد، قاتل غیرعمد محسوب می شود و موجب پرداخته دیه خواهد بود، لذا انتقال ایدز با توجه به صدماتی که در طی زمان بر مجنی علیه وارد می آورد، می تواند قبل از مرگ به عنوان جرمی علیه مادون نفس و با وقوع مرگ به عنوان جرمی علیه نفس باشد.

واژگان کلیدی: مسئولیت کیفری، ایدز، جرم علیه نفس، جرم علیه مادون نفس.

مبحث اول: کلیات تحقیق

الف- بیان مسئله:

ایدز یکی از خطرناکترین بیماری هایی است که بشر از آغاز زندگی تا به حال با آن روبرو شده است. این طاعون عصر، اولین بار در سال 1981 شناسایی شد. عامل مولد این بیماری، ویروس بسیار ضعیفی بود که در کلیه ترشحات بدن موجود می باشد و یارایی مقاومت در برابر حرارت را ندارد و مدت زمان اندکی در خارج از بدن از بین می رود. لکن مهم این است که مبادا این ویروس وارد خون انسان بشود. در ابتدای پژوهش ها و شناسایی بیماران مبتلا به ایدز، موارد بیماری غالباً در میان هم جنس بازان مشاهده گردید. هر چند موطن اصلی این بیماری کشورهای غربی است، لکن امروز کل بشریت از این بلای وحشتناک ایمن نیستند. از زمان آلوده شدن بدن به این ویروس تا زمان بروز مرگ ناشی از آن ممکن است بین 6 ماه تا 10 سال طول بکشد، زیرا نوع مکانیسم عمل کننده آن به گونه ای است که خود مستقیماً سبب مرگ نمی شود، بلکه این ویروس باعث تخریب بافت های دستگاه ایمنی بدن شده و برخی از بیماری ها و عفونت ها فرصت مبتلا کردن انسان را پیدا می کند و در نهایت مرگ قربانی آن حادث می شود. این ویروس راههای انتقال مختلفی دارد از قبیل تماس های جنسی، تبادل خود و فرآورده های خونی، پیوند اعضای آلوده و هم چنین توسط مادران باردار مبتلا در هنگام بارداری یا زایمان به جنین یا نوزاد ولی مهم ترین و شایع ترین راه سرایت این بیماری آمیزش جنسی است. ایدز در حال حاضر به عنوان معضلی پزشکی، بهداشتی شناخته شده است که ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن بسیار گسترده است و چهارمین علت مرگ و میر بشر به شمار می رود پیش بینی شده است که در سال های آینده مقام اول را از آن خود کند.

ب- ضرورت انجام تحقیق:

چیزی که در بررسی این پدیده کمتر به آن توجه شده است بررسی فرآیند انتقال این بیماری از بعد حقوقی آن و مسئولیت کیفری است که برای انتقال دهنده آن در صورت احراز شرایطی متصور می باشد. لذا باز کردن این مسئله از نگاه حقوق جزا و به طور اخص در زمره جرایم علیه اشخاص و سنجش قوانین کیفری یک امر ضروری می باشد.

ج- اهداف تحقیق:

 

 

 

هدف از نوشتن این پایان نامه این است که ابتدا کمک به دانشجویان و دانش پژوهان شود تا بهتر این بیماری را بشناسند و افراد بدانند که در مقابل انتقال این بیماری چه تکلیفی خواهند داشت و از طرفی کمک به قضات تا بهتر تصمیم گیری نمایند و انشاالله به گونه ای به دست افرادی که قانون تصویب می کنند برسد تا در مورد انتقال این بیماری هم تصمیم گیری شود و قانونی تصویب شود تا قضات در مواردی که ابهام دارند بهتر جوابگو و تصمیم بگیرند.

د-سوالهای تحقیق:

به طور کلی مرگ براساس نوع عاملی که سبب وقوع آن می شود یا آنی است، مثل این که فردی دیگری را با چاقو مضروب و مجروح کند که منجر به فوت وی گردد، یا تدریجی است که مرگ به طور آنی رخ نمی دهد، مثلاً در نتیجه ضربه ای که به سر فرد وارد می شود وی را در حالتی مانند کما یا حیات نباتی قرار دهد و بعد از مدتی فوت نماید، ولی هنگامی که عامل کشنده ای مانند ویروس ایدز وارد بدن می شود و او از این مسئله آگاهی می گردد، شخص را در حالت انتظار وقوع مرگ قرار می دهد. بدون این که حتی ابتدا در خود آثار ظاهری را احساس کند. لذا می توان مسئله را در دو مقطع بررسی کرد. اول از هنگام انتقال ویروس ایدز و قبل از وقوع مرگ و دوم با رخ دادن مرگ. به همین جهت محور بحث در زمینه مسئولیت کیفری انتقال ویروس ایدز و فردی که به عنوان منتقل کننده این ویروس مسئول است؛ موضوع می باشد.

سؤالات تحقیق عبارتند از:

1- آلوده شدن فرد توسط دیگری به ویروس ایدز قبل از وقوع مرگ و با روی دادن آن تحت عنوان چه جرائمی قابل تعقیب است؟

2- عمل فرد انتقال دهنده قبل از وقوع مرگ و بعد از آن تحت شمول کدام یک از مجازاتهای مقرر در قوانین کیفری ایران قابل بررسی است؟

ذ- فرضیه ها:

1- آلوده شدن فردی توسط دیگری به ویروس ایدز تا قبل از مرگ و به جهت صدماتی که به فرد آلوده به این ویروس وارد می شود به عنوان جرمی علیه مادون نفس و با وقوع مرگ به عنوان جرمی علیه نفس قابل تعقیب می باشد.

2- عمل فرد انتقال دهنده قبل از وقوع مرگ مشمول تعیین دیه و ارش و مجازات تعزیری و با روی دادن مرگ در صورت احراز شرایط قتل عمدی موجب قصاص و در صورت غیرعمد بودن مشمول پرداخت دیه می باشد. هم چنین در ضمن تحقیق سؤالات دیگری در ارتباط با سؤالات اصلی تحقیق طرح شده است که در جای خود به آن ها اشاره خواهد شد.

ن- پیشینه تحقیق:

اگر ما این بیماری را به عنوان عاملی که می تواند سبب وقوع جنایت شود در نظر بگیریم، می توان انتقال آن را با توجه به شرایطی واجد، بعد حقوقی (کیفری) نیز دانست. از طرفی در باب مسئولیت کیفری انتقال ویروس ایدز مقالاتی نیز وجود دارد که سعی شده با رعایت امانت در درج مطالب، از محتوای آن ها در ضمن تحقیق پیش رو استفاده شود و نظرات مطرح شده نیز مورد بررسی قرار گیرد.

و- روش تحقیق:

از آن جایی که شناسایی و توصیف مسئولیت کیفری فرد انتقال دهنده ویروس ایدز به دیگری مطلوب این تحقیق است، نوع آن جنبه نظری داشته و گردآوری اطلاعات مورد نیاز با عنایت به روش کتابخانه ای صورت گرفته است.

ه- مشکلات تحقیق:

از جمله مشکلاتی که در انجام این تحقیق با آن مواجه بودم استفاده از منابع پزشکی در زمینه بیماری ایدز و برخورد با اصطلاحات تخصصی پزشکی بود که این امر مراجعه به متخصصین این عرصه و به خصوص متخصصان بیماری های عفونی را می طلبد. از طرف دیگر کمبود منابع در ارتباط با این موضوع در نظام کیفری ایران نیز باعث گردید تا در انجام این پژوهش دقت و وقت زیادتری را صرف نمایم.

ی- ساختار تحقیق:

در یک فصل به رفتار مجرمانه ای که در جرایم علیه اشخاص ناشی از انتقال ویروس ایدز وجود دارد، پرداخته شده و در فصل بعدی عنصر روانی مجازات جرایم علیه اشخاص ناشی از انتقال ایدز مورد بررسی قرار گرفته نگارنده امیدوار است که این تحقیق مورد استفاده علاقمندان قرار گیرد و هم چنین توانسته باشد در جهت تعیین اقدام کیفری شایسته و شناخت خلاءهای قانونی احتمالی در برخورد با این پدیده گام بردارد.

مبحث دوم:مفاهیم وتعاریف

گفتار اول: مفاهیم کلی

همان طور که می دانیم انسان سالهاست که با بیماری ایدز درگیر است و تا به حال برای آن درمان قطعی پیدا نکرده امّا جوامع برای جلوگیری از گسترش آن باید راههایی را بیاندیشند ابتداً باید بیماری ایدز را شناخت بعد راههای جلوگیری آن و چگونگی انتقال این ویروس و اگر انتقال یافت فرد منتقل کننده چه مسئولیتی دارد و معنای اصطلاحی یا لغوی کلمات را باید بررسی کنیم تا بهتر به تجزیه و تحلیل آن بپردازیم.

کلمات مدنظر می تواند ویروس- بیماری- انتقال- مسئولیت- کیفری باشد که ابتدا به معنای لغوی یا اصطلاحی آن رجوع می نمائیم.

الف-مفاهیم لغوی:

ویروس: عامل بسیار کوچک زنده که غالباً سبب ایجاد عفونت و ناخوشی می شود ویروس ها در حقیقت عبارت از مولکولهای زنده ای هستند که به مناسبت کوچکی ابعادشان غالباً از صافیها نیز می گذرند و قطر بدن آن ها بین 1 تا 3 میلی میکرون می باشد.[1]

بیماری: رنجوری و با لفظ پیچیدن و دادن مستعمل است. مرض و ناخوشی و رنجوری و ناتوانی آزار، انحراف مزاج بر اثر تغییر وضع ساختمان یا عمل انساج، نادانی، دردمندی.[2]

بیماری زا: مولد امراض، مرض آور، مرض انگیز، تولید کننده مرض.[3]

مسئولیت: مصدر جعلی از مسئول، ضمانت، ضمان، تعهد مؤاخذه، مسئولیت چیزی، با کسی بودن، مسئولیت داشتن.

در اصطلاح حقوقی، تعهد قهری یا اختیاری شخص در مقابل دیگری است (خواه مالی باشد خواه غیرمالی) و آن بر دو قسم است یکی مسئولیت جزایی و آن مسئولیتی است که قابل تقویم به پول نباشد و دیگری مسئولیت مالی یا مسئولیت مدنی که مسئولیتی است قابل تقویم به پول.[4]

انتقال: از جایی به جایی رفتن (غیاث اللغات) از جایی به جایی رفتن و نقل نمودن- جابجا شدن از جایی به دیگر رفتن- نقل کردن- کوچیکدن- کوچ کردن.[5]

کیفری: منسوب به کیفر- جزایی (فرهنگ فارسی معین) جزایی (فرهنگستان).[6]

ب- مفاهیم اصطلاحی:

مسئولیت: (مدنی) تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او شده باشد.

(فقه) در همین معنی لفظ ضمان را به کار برده اند و معنی آن هر نوع مسئولیت اعم از مسئولیت مالی و مسئولیت کیفری است.[7]

مسئولیت کیفری مرادف با مسئولیت جزایی است.[8]

مسئولیت جزایی: مسئولیت مرتکب جرمی از جرائم مصرح در قانون را گویند و شخص مسئول به یکی از مجازاتهای مقرر در قانون خواهد رسید. متضرر از جرم، اجتماع است برخلاف مسئولیت مدنی که متضرر از عمل مسئول، افراد می باشند در مورد مسئولیت کیفری اسقاط حق به صلح و سازش میسر نیست (برخلاف مورد مسئولیت مدنی) و در مسئولیت جزایی علی الاصول عمد (یعنی قصد و نتیجه) شرط تحقق جرم و مسئولیت است برخلاف موارد مسئولیت مدنی که در قانون ما حتی موجود خطا و مسامحه و اهمال هم شرط آن نیست.

اصطلاح مسئولیت جزایی در مقابل اصطلاح مسئولیت مدنی قرار می گیرد.[9]

گفتاردوم:مفهوم وماهیت و ارکان مسئولیت کیفری

الف- تعریف مسئولیت کیفری:

مسئولیت کیفری از شرایط و اوصافی بحث می کند که امکان منطقی تحمیل مجازات را بر مرتکب جرم فراهم می آورد. امّا دیری است که صاحب نظران جزایی بر این باورند که مسئولیت کیفری در برابر جرم در گرو وصف خاصی و مرهون حالات ویژه ای است در نزد مرتکب، که در غیاب آن تحمیل کیفر بر او منطقاً و عقلاً ناممکن می نماید. عنایت به همین وصف خاص است که از آن به عنوان «اهلیت جزایی»[10] تعبیر می کنند. در مقام جوهر و بن مایه مسئولیت کیفری است که سبب شده تا نهاد مسئولیت کیفری موجودیتی متمایز از دو نهاد جرم و مجازات یافته و مبحثی جداگانه و دامنه دار را در بخش حقوق جزای عمومی به خود اختصاص دهد. در تعریف مسئولیت کیفری اتفاق نظر وجود ندارد.

تعریفی که حقوقدانان ارائه داده اند عبارتند از:

1) مسئولیت کیفری عبارت است از قابلیت و اعلیت شخص برای تحمل تبعات جزایی رفتار مجرمانه

2) مسئولیت کیفری عبارت است از این است که تبعات جزایی رفتار مجرمانه شخص بر او الزام یا تحمیل گردد.

3) التزام یا مجبور بودن شخص نسبت به تحمل تبعات جزایی رفتار مجرمانه خود، مسئولیت کیفری نامیده می شود[11]».

در مرحله نخست، شخص برخوردار از نوعی وضعیت و صفتی خاص است که به موجب آن قابلیت می یابد تا بار تبعات جزایی رفتار مجرمانه خود را تحمل کند. در مرحله دوم پس از تحقق این اهلیت و قابلیت در مرتکب جرم، تبعات جزایی رفتار مجرمانه به قهر بر او تحمیل می شود و سرانجام در مرحله سوم مرتکب جرم به اجبار و ناگزیر تبعات جزایی رفتار خود را تحمل می کند[12]؛ لذا با توجه به سه مرحله فوق الذکر می توان این تعریف را از مسئولیت کیفری ارائه داد: مسئولیت کیفری عبارت است از قابلیت یا اهلیت شخص برای تحمل تبعات جزایی، که بر این اساس تبعات جزایی رفتار مجرمانه شخص بر او الزام یا تحمیل شده و شخص ناگزیر از تحمل این تبعات است.