:

ترسّل و نامه­نگاری دوره­ى قاجار از سویى ادامه­ی نثر دوره­ی صفوى و نادرى است و قلم­ها از تكلّف و مغلق­گویى تاریخ اوصاف نشان­ها دارند و از سوى دیگر، محققان، دوره ى قاجار را دوره ى بازگشت ادبى نیز بشمار آورده­اند. در این پایان­نامه، نامه­های عهد قاجار از منظر ویژگی­های زبانی، نگارشی و دستوری و  صور خیال و آرایه های ادبی تجزیه و تحلیل شده است. در این دوره درحالی که از منظر تاریخی، نثر فارسی در حال گذار از نثر مصنوع به نثر فنّی است؛ از منظر فرهنگی، اجتماعی نیز نامه نگاری از انحصار شاهان، وزرا، ادیبان و اهل فضل خارج شده و عامه مردم نیز به نامه نگاری روی می آورد و بالاخره تحولات گوناگون اجتماعی سیاسی که از حکومت آقامحمدخان تا آغاز سلطنت پهلوی در ایران اتفاق افتاده است در مجموع انواع نامه با سبک و محتوای بسیار متنوع و گوناگون مشاهده می­شود. تنوع سبک، استفاده از زبان محاوره، کاربرد واژگان و اصطلاحات بیگانه، تبدیل نثر مصنوع و فنی به نثر مرسل و روان امروزی از مهم ترین ویژگی­های زبانی و نگارشی و حسن مطلع، سجع ، تضمین (امثال و حکم، شعر، آیات و احادیث)، جناس، تشبیه و توصیف، مراعات نظیر، ضرب المثل، استعاره و مجاز، کنایه و ایهام از مهمترین آرایه­های ادبی نامه­های این دوره است.

درآمد

اسناد و مکاتبات پیشینیان صرف نظر از اینکه یکی از ابزارهای مهم تحقیق در دوران مختلف تاریخ است می­تواند برای شناخت زوایای گوناگون نثر فارسی و ارزیابی رشد آن نیز بسیار ارجمند باشد. اگرچه برای پاره­ای از دوره­ها، این­گونه اسناد اصلی کمیاب است، اما می­توان با تحقیق و تفحص در متون مختلف به ویژه آثار ادبی و جنگ ها به تعداد زیاد­تری از این مدارک که برخی هم از جمله منشآت ادبی شمرده می شوند دست یافت. در ایران همچون برخی از کشور های دیگر به دلایل سیاسی و اجتماعی هیچگاه بایگانی ها یا مراکز حفظ اسناد وجود نداشته و اگر داشته در دسترس همگان نبوده و اصولاً چنین نهادهایی در ایران سابقه دیرینه­ای ندارد. شاید تغییر محل پایتخت در طی تاریخ و حملات اقوام مهاجم به این کشور چنین امری را ناممکن ساخته است. اما خوشبختانه بعضی از نویسندگان ایرانی اصول اسناد یا محتوای آن را در ضمن آثار خود گنجانده­اندیکی از            یکی از گونه­های اصلی این اسناد و مکاتبات پیشینیان نامه­ها هستند. نامه­های باقیمانده از ادوار گوناگون‏ تاریخی، از انواع مهم نثر فارسی به شمار می­آیند و در مطالعات گوناگون ادبیات، زبان­شناسی، تاریخ، جامعه­شناسی، مردم­شناسی و غیره حائز اهمیت و بایسته و شایسته ی مطالعه‏ و تحقیق است. برخی از این نامه‏ها که خوشبختانه‏ از توفان حوادث روزگار درامان مانده، اسناد و شواهد معتبری هستند که توانایی و ذوق نویسندگان و ادیبان نامداری که در طول تاریخ ادبیات کشورمان از شهرت و آوازه‏ای بلند برخوردار بوده و هستند را نشان می­دهند. از این رو این نامه­ها از نظر ادبی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی، ارزش و اهمیت بسزایی دارند، و پرداختن به آنها در حیطۀ پژوهشهای ادبی و جز آن ضروری می‏نماید. در واقع « با مطالعه و بررسی دقیق آنها به نکات و دقایق‏ دستوری، لغوی، چگونگی استعمال صنایع ادبی و سایر ویژگیهای سبک‏شناسی می‏توان دست یافت و از اسلوب بیان در ترسّل و شیوه­ی نگارش مکاتبات‏ رسمی دیوانی که در دربارها رایج بوده، و همچنین‏ از سبک نگارش نامه‏های خصوصی ( اخوانیات) می‏توان آگاه شد و در بررسی سیر تطور و تحول نثر فارسی طی قرون و اعصار متمادی، اطلاعات ذی‏ قیمتی از این متون کسب کرد» ( مردانی، فیروز، ترسّل و نامه­نگاری در ادب فارسی، ص 37اگرچه امروزه ظهور فناوری­های جدید، امر مکاتبات بین افراد را محدود کرده است اما در گذشته­های نه چندان دور و در عهد قاجار، نامه‏نگاری یکی‏ از عوامل مهم در تداوم ارتباطات رسمی و دوستانه تلقی می‏گردید. در این دوران به دلیل کمبود وسایل ارتباط جمعی از یک سو و گسترش سطح عمومی سواد از سوی دیگر باعث شده است تا امورات‏ و احوالات افرادی از طبقات مختلف ( شاهان و شاهزادگان، طلاب و روحانیون، تحصیلکرده­های روشنفکر، شاعران و نویسندگان و حتی مردم عامی) مطرح، بلکه بسیاری از مسائل روز در نامه‏ها بیان می‏گردید که در مکاتبات رسمی و اداری به دلیل‏ مسائل امنیتی و سری، کم‏تر به آن پرداخته می‏شد. این پژوهش در تلاش است تا با شناسایی نوع  نگارش، اصطلاحات و تعابیر ادبی به‏ کار رفته و اندیشه و مضامین انواع نامه­های برجای مانده از عهد قاجار، نقش و جایگاه نامه و نامه نگاری در رشد نثر فارسی را مشخص سازدبا        با بررسی اسناد و نامه­های باقیمانده در کتابخانه­ها و موزه­ها که بسیاری از آنها در مطبوعات و مجلات باز نشر یافته­اند با حجم انبوهی از نامه­های دورۀ قاجاریه مواجه می­شویم، برخی از این نامه­ها ، نامه­هایی است که بین شاهان و وزرا مبادله می­شده است ( مانند نامه­های قائم­مقام فراهانی و امیرکبیر به شاهان قاجار)، برخی دیگر نامه­هایی است که بین شاهان و روحانیت مبادله شده است ( مانند نامه­های میرزای قمی به شاهان قاجار) برخی از نامه­ها به مقصدهایی بیرون از ایران فرستاده شده­اند یا از مقاصدی از بیرون ایران دریافت شده­اند ( مانند نامه­های مبادله شده بین ناپلئون و شاهان قاجار) و بالاخره برخی از دیگر نامه­ها که در بین افراد تحصیلکرده عادی مبادله شده است و حاوی مضامین عاشقانه­­ و… است.