میراث مکتوب اسلامی از جمله ذخایر گرانبها و باارزشی است که ارتباطی تنگاتنگ با کتاب خدا و سنّت پیامبر9دارند؛ زبان و ادبیّات شیعی، در برگیرندة این میراث عظیم اسلامی است که هم آثار ادبی، و هم آثار اسلامی را که در منقبت ائمّه نوشته شدهاند، در بر میگیرد. زبان و ادبیّات عربی نیز، از جمله زبانهای بزرگ دنیاست که در حوزة دین، سهم بزرگی را به خود اختصاص داده است و تعداد زیادی از این آثار، به این زبان نوشته شدهاند. اندیشمندان مسلمان، حفظ و نشر اینگونه آثار را جزء وظایف شرعی خود میدانند. میرجلالالدّین محدّث ارموی، از جملة این پژوهشگران است که در حوزة دین و متون اصیل تاریخ تشیّع، کارهای پژوهشی برجستهای را انجام داده است. او با بهرهگرفتن از محضر فضلا و علمای دینی و حوزوی و بالأخص تلاش و کوشش شبانهروزی خود، به استیلای علمی بر فقه، اصول، حدیث، کلام، صرف و نحو، لغت، زبان و ادبیّات عربی، و درک عمیق از نصوص اسلامی دست یافت. از این علوم و فنون، در تصحیح متون اصیل شیعی، در هر دو حوزة زبان و ادبیّات فارسی و عربی، استفاده نمود.
در این پژوهش که به روش «مصاحبه»، «سندکاوی»، و «کتابخانهای» انجام گرفته، سعی شده که زبان و ادبیّات شیعی و عربی مورد بررسی قرار گیرد، و از این چشمانداز، به نقش و جایگاه این دانشمند متعهّد، در حوزة زبان و ادبیّات شیعی و عربی پرداخته شود.
نتایج این پژوهش نشان میدهد که اوّلاً: تحقیق و تعمّق کردن در متون و ادبیّات شیعی و همچنین؛ فراگرفتن زبان و ادبیّات عربی به عنوان زبان دینی ما، کاری است ضروری و بایسته. ثانیاً: آشنا شدن با وجوه شخصیّت، زندگی و بویژه کارهای پژوهشی این استاد فرهیخته، از جمله: نوشتن تعلیقات، مقدّمهها و تصحیحات پربار او بر متون اصیل شیعی، از جمله کارهای باارزش و ذی قیمتی است که در راه رسیدن به هدف متعالی کمال، نقش بزرگی دارند.
واژگان کلیدی: میرجلالالدّین محدّث ارموی، ادبیّات شیعی، ادبیّات عربی، نقد و تصحیح متون، تعلیقات، حواشی.
فهرست مطالب:
عنوان صفحه
فصل اوّل: کلّیّات و تعاریف………………………………………………………………….13-1
1-1- مقدّمه………………………………………………………………………………………………………………2
1-2- بیان مسأله………………………………………………………………………………………………………….3
1-3- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………3
1-4- ضرورت انجام تحقیق………………………………………………………………………………………….4
1-5- استفاده کنندگان از نتایج تحقیق……………………………………………………………………………4
1-6- سؤالها و فرضیّههای تحقیق…………………………………………………………………………………..4
1-7- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها و فرضیّههای تحقیق…………………………………………..5
1-8- کلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آنها…………………………………………………………..7
1-9- پیشینة نظری و تجربی………………………………………………………………………………………….7
1-10- روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………………………….8
1-11- سالشمار………………………………………………………………………………………………….13-10
فصل دوم: زندگینامه، ویژگیهای اخلاقی، و علائق استاد میرجلالالدّین محدّث اُرمَوی…………… 45-16
گفتار اوّل………………………………………………………………………………………………………………..16
2-1- زندگی و شرح احوال میرجلالالدّین محدّث ارموی …………………………………………16
گفتار دوم………………………………………………………………………………………………………………..46
2-2- اخلاق و علائق استاد محدّث ارموی……………………………………………………………….46
2-2-1- صفات اخلاقی استاد محدّث……………………………………………………………..46
2-2-1-1- تقیّد به شریعت و دلبستگی شدید به اهل بیت ………………………….46
2-2-1-2- صداقت و درستکاری………………………………………………………………49
2-2-1-3- قدرشناسی………………………………………………………………………………50
2-2-1-4- مناعت طبع و سادهزیستی…………………………………………………………..51
2-2-1-5- وقتشناسی…………………………………………………………………………….53
2-2-1-6- تقوا و اخلاص در عمل…………………………………………………………….53
2-2-2- علائق استاد محدّث ارموی …………………………………………………………………54
فصل سوم: آثار و خدمات استاد محدّث ارموی……………………………………………….119-59
آثار و خدمات استاد محدّث محدّث ارموی……………………………………………………………..60
گفتار اوّل………………………………………………………………………………………………………………..62
3-1- شیوة مقدّمهنویسی، تصحیح و تعلیقهنویسی استاد محدّث ارموی بر متون……………….62
3-1-1- شیوة مقدّمهنویسی…………………………………………………………………………………..62
3-1-1-1- مقدّمههای کتب…………………………………………………………………………………62
3-1-1-1-1- شیوة مقدّمهنویسی استاد محدّث………………………………………………….63
3-1-1-1-1-1- معرّفی مؤلِّف از منابع اصیل………………………………………..64
3-1-1-1-1-2- معرّفی مؤلَّف از منابع اصیل………………………………………..65
3 -1-1-1-1-3- سبب طبع کتاب……………………………………………………..66
3-1-1-1-1-4- بیان اهمّیّت کتاب…………………………………………………..67
3-1-1-1-1-5- معرّفی نسخههای خطّی کتاب……………………………………67
3-1-1-1-1-6- بیان خصوصیّات نسخههای منحصر به فرد……………………68
3-1-1-1-1-7- کلمة اعتذار…………………………………………………………….69
3-1-1-1-1-8- اهدای کتاب……………………………………………………………70
3-1-1-1-1-9- کلمة تقدیر و تشکّر………………………………………………….71
3-1-1-1-1-10- تاریخ اتمام مقدّمه…………………………………………………..73
3 -1-2- تصحیح متون……………………………………………………………………………………….74
3-1-2-1- شیوة استاد محدّث در تصحیح متون……………………………………………………..77
3-1-2-1-1- توضیحات لغوی……………………………………………………………….80
3-1-2-1-2- توضیحات اصطلاحی و کنایی……………………………………………..81
3-1-2-1-3- درج نسخه بدلها………………………………………………………………..83
3-1-2-1-4- ارجاع دادن به منابع و مآخذ دیگر برای تکمیل متن………………….84
3-1-2-1-5- نقد متن……………………………………………………………………………85
3-1-2-1-6- تکمیل و تقویت مطالب متن……………………………………………….85
3-1-2-1-7- برشمردن اشتباه مؤلّف یا شارح…………………………………………….86
3-1-3- تعلیقهنویسی…………………………………………………………………………………………89
3-1-3-1- شیوة تعلیقهنویسی استاد محدّث……………………………………………………….90
3-1-3-1-1- ویژگیهای سبکی………………………………………………………………93
3-1-3-1-2- توضیحات لغوی……………………………………………………………….93
3-1-3-1-3- ذکر قصّهها و حکایتها………………………………………………………..94
3-1-3-1-4- اطّلاعات جغرافیایی…………………………………………………………..94
3-1-3-1-5- وقایع تاریخی…………………………………………………………………..95
گفتار دوم……………………………………………………………………………………………………………….95
3-2- معرّفی اجمالی آثار استاد محدّث ارموی………………………………………………………….95
گفتار سوم……………………………………………………………………………………………………………..105
3-3- شخصیّت علمی استاد محدّث ارموی و جایگاه علمی ایشان……………………………….105
3-3-1- شخصیّت علمی استاد محدّث ارموی………………………………………………….105
3-3-1-1- دقّت و وسواس عالمانه در تحقیق……………………………………………….106
3-3-1-2- علم دوستی…………………………………………………………………………….108
3-3-1-3- روحیّة انتقادی………………………………………………………………………..110
3-3-1-4- رعایت انصاف علمی……………………………………………………………….112
3-3-1-5- فروتنی و تواضع علمی……………………………………………………………..113
3-3-1-6- آزادمنشی و اهل مباحثه بودن…………………………………………………….115
3-3-1-7- سخاوت علمی و نیک محضری…………………………………………………116
3-3-2- جایگاه علمی استاد محدّث ارموی……………………………………………………..117
فصل چهارم: جایگاه استاد محدّث ارموی در ادبیّات شیعی و عربی و تأثیر او در هر دو حوزة شیعی و عربی………… 264-120
جایگاه استاد محدّث در ادبیّات شیعی و عربی و تأثیر او در هر دو حوزة شیعی و عربی…………………121
گفتار اوّل ……………………………………………………………………………………………………………..123
4-1-1- استاد محدّث ارموی و ادبیّات شیعی……………………………………………………………….123
4-1-1-1- زبان و ادبیّات شیعی………………………………………………………………………123
4-1-1-1-1- جایگاه استاد محدّث در ادبیّات شیعی……………………………. 140
4-1-1-1-1-1-ارجاعدادنبهمنابعحدیثیبرایتکمیل و تقویت متن…………..145
4-1-1-1-1-2- ذکر کردن منبع و مرجع آیات و احادیث……………………..146
4-1-1-1-1-3- بیان شأن نزول آیات قرآن…………………………………………147
4-1-1-1-1-4- اثبات جعلیبودن احادیث موضوعه…………………………… 148
4-1-1-1-1-5- اثبات متواتر بودن احادیث…………………………………………150
4-1-1-1-1-6- پاسخدادن به تهمتها………………………………………………….151
4-1-1-1-1-7- معرّفی فرقههای مخالف شیعه……………………………………..154
4-1-1-1-1-8- بیان وقایع تاریخی……………………………………………………155
4-1-1-1-1-9- ترجمة احوال خاندان شیعه…………………………………………156
4-1-1-1-1-10- معرّفی راویان و ثقات أئمّه……………………………………….158
گفتار دوم……………………………………………………………………………………………………………..159
4-2- 1- استاد محدّث ارموی و ادبیّات عربی………………………………………………………………159
4-2-1-1- زبان و ادبیّات عربی……………………………………………………………………..159
4-2-1-1-1- جایگاه استاد محدّث ارموی در ادبیّات عربی……………………………….162
4-2-1-1-1-1- به کار بردن آیات قرآنی در متن………………………….167
4-2-1-1-1-2- به کار بردن احادیث در متن……………………………….168
4-2-1-1-1-3- به کار بردن اصطلاحات عربی…………………………….169
4-2-1-1-1-4- به کار بردن ضربالمثلهای عربی…………………………169
4-2-1-1-1-5- به کار بردن اشعار عربی…………………………………….170
4-2-1-1-1-6- ذکر نکات صرفی…………………………………………….171
4-2-1-1-1-7- به کار بردن عبارات عربی………………………………….172
4-2-1-1-1-8- توضیح حواشی و تعلیقات و مقدّمهها به عربی………..172
4-2-1-1-1-9- تمایل به اطنابگویی در توضیح مطالب……………….173
گفتار سوم……………………………………………………………………………………………………………..173
4-3- بررسی و تحلیل آثار استاد محدّث ارموی………………………………………………………173
4-3-1- تفسیر……………………………………………………………………………………………….. 174
4-3-1-1- تصحیح و انتشار «تفسیر گازر»…………………………………………………..174
4-3-1-2- تصحیح و انتشار «تفسیر شریف لاهیجی»……………………………………..180
4-3-2- حدیث………………………………………………………………………………………………182
4-3-2-1- تصحیح و انتشار «المحاسن»…………………………………………………….182
4-3-2-2- تصحیح و انتشار «شرح فارسی غررالحکم و دررالکلم»…………………184
4-3-2-3- تصحیح و انتشار «شرح احادیث طینت»……………………………………..186
4-3-2-4- تصحیح و انتشار «شرح فارسی شهابالاخبار»……………………………..187
4-3-2-5- تصحیح و انتشار «الرّسالهالعلّیّه»………………………………………………..190
4-3-2-6- تصحیح و انتشار «شرح مأةِ الکلمةِ»…………………………………………..192
4-3-2-7- تصحیح و انتشار شرح عبدالوهّاب بر «مأة الکلمةِ»……………………….195
4-3-2-8- تصحیح و انتشار «مطلوب کلّ طالب…………………………………………195
4-3-3- تاریخ و سیره………………………………………………………………………………………197
4-3-3-1- تصحیح و انتشار «التّفضیل»……………………………………………………..197
4-3-3-2- تصحیح و انتشار «التّعریف بوجوب حقّالوالدین»…………………………198
4-3-3-3- تصحیح و انتشار «آثارالوزراء»………………………………………………….198
4-3-3-4- تصحیح و انتشار «نسائمالاسحار من لطائمالاخبار…………………………200
4-3-3-5- تصحیح و انتشار «فردوس»………………………………………………………203
4-3-3-6- تصحیح و انتشار «الغارات»………………………………………………………206
4-3-3-7- تصحیح و انتشار «الدّلائلالبرهانیّه»…………………………………………….210
4-3-4- اخلاق و عرفان……………………………………………………………………………………211
4-3-4-1- تصحیح و انتشار أسرارالصّلوة………………………………………………….211
4-3-4-2- تصحیح و شرح «رسالة زادالسّالک»………………………………………….212
4-3-4-3- تصحیح و انتشار «نجاتیه»………………………………………………………..215
4-3-4-4- تصحیح و انتشار «شش رسالة فارسی»………………………………………..216
4-3-4-5- تصحیح و انتشار «شرح فارسی مصباحالشّریعه و مفتاحالحقیقه»………217
4-3-4-6- تصحیح و انتشار «رسالة نیّت»…………………………………………………..218
4-3-4-7- تصحیح و انتشار «حکمت اسلام»……………………………………………..218
4-3-5- رجال و تراجم و انساب………………………………………………………………………..221
4-3-5-1- تألیف و انتشار «فیضالإله فی ترجمه قاضی نورالله»………………………221
4-3-5-2- استخراج و طبع فهرست کتاب «التّدوین فی ذکر اخبار قزوین»………221
4-3-5-3- اهتمام و طبع «رجال ابن داوود»………………………………………………..222
4-3-5-4- اهتمام و طبع «رجال ابن برقی»…………………………………………………224
4-3-5-5- اهتمام و طبع «سه رساله در علم رجال»………………………………………225
4-3-5-6- اهتمام و طبع «الفصولالفخریّه»…………………………………………………226
4-3-6- عقائد و کلام………………………………………………………………………………………228
4-3-6-1- تصحیح و انتشار «میزانالملل»………………………………………………….228
4-3-6-2- تصحیح و انتشار «الصَّوارِمُالمُهرَقَه فی نَقدِ الصَّواعِقِالمُحرَقَه»…………..229
4-3-6-3- تصحیح و انتشار «النّقض»……………………………………………………….231
4 -3-6-4- تصحیح و انتشار «مفتاحالتّحقیق»……………………………………………..252
4-3-6-5- تصحیح و انتشار «نِقَاوَةُالاصَابَه فیمَن أجمَعَت عَلَیهِالعِصَابَة»……………..253
4-3-6-6- تصحیح و انتشار «الاصولالاصلیّه»…………………………………………….253
4-3-6-7- تصحیح و انتشار «الحقّالمبین»………………………………………………….254
4-3-6-8- تصحیح و انتشار «الایضاح»……………………………………………………..254
4-3-7- ادبیّات و شعر………………………………………………………………………………………257
4-3-7-1- تصحیح و انتشار «دیوان الحاج میرزا أبوالفضلالطّهرانی»……………….257
4-3-7-2- تصحیح و انتشار «دیوان قوامی رازی»……………………………………….259
4-3-7-3- تصحیح و انتشار «دیوان اشعار راوندی»……………………………………..262
فصل پنجم: نتیجهگیری…………………………………………………………………………………267-265
فهرست منابع………………………………………………………………………………………………287-268
کتابها……………………………………………………………………………………………………………………268
مقالات………………………………………………………………………………………………………………….279
پایگاههای اینترنتی…………………………………………………………………………………………………..287
پیوستها………………………………………………………………………………………………………………288
-1- مقدّمه:
متون و نصوص اسلامی، از جمله ذخایر گرانبها و باارزشی هستند که در معتبرترین گنجینههای دنیای شرق و جهان غرب خفتهاند، و در لابهلای اوراق آنها، حاصل تجارب ظاهری و باطنی هزاران رهرو طریق علم و ایمان، بازتاب یافته است. لذا، حفظ و نشر این آثار که با کتاب خدا و سنّت حضرت رسول9و آداب اهل بیت عصمت و طهارت رابطهای تنگاتنگ دارند و چشماندازهایی تازه در جهان اندیشه و ذوق میگشایند، کاری است ضروری و شایسته. به جرأت میتوان گفت که آثار مکتوب فارسی و عربی بهطور عمده و در اساس، مبلّغ و مروّج اندیشههای اسلامی هستند. از اینرو، برای بیرون کشیدن این آثار پرارزش از زیر گرد غلیظ نسیان، هر چه کوشش شود، اندک است. تصحیح این متون و نصوص و نوشتن تحشیه و تعلیقه بر این متون، به منزلة ارائة برنامهای عملی است، برای سیر و سلوک در راه حقّ.
استاد میرجلالالدّین محدّث ارموی، از مصحّحان و محقّقان و عالمان بزرگ ایرانی است که خدمات ارزنده و شایستهای را، در راستای علم و ادب و فرهنگ و معارف دین، ارائه داده است. او نقش بسیار مهمّی در احیای میراث مکتوب اسلامی و بویژه شیعی داشته، آن هم در زمانیکه، کمترین توجّهی به این متون مبذول نمیشد؛ بزرگمردانی چون او، بیتفاوت از اظهار نظرهای این و آن، گنجینههای فکری مسلمانان را احیا کردند.
در میان کارهای پژوهشی او که همه شاخصاند، تصحیح و تحشیه و نگارش تعلیقات گرانبار بر کتاب ارزشمند «النّقض»، درخشش و جلوة ویژهای دارد و در ذهن پژوهشگران و کتابشناسان و متتبّعان، نام محدّث ارموی و «النّقض»، هر یک یادآور دیگری است. دیگر شاهکارهای او نظیر: شرح فارسی «غُررالحکم و دُررالکلم»، «شرح فارسی شهابالاخبار»، «الرّسالهالعلّیّه»، «آثارالوزراء»، «نسائمالاسحار من لطائمالاخبار»، «تفسیر شریف لاهیجی»، «تفسیر گازر»، «صوارمالمُهرَقَه»، «التَّفضیل»، و «المحاسن»، گذشته از موضوعات مهمّ تاریخی، حدیثی، و رجالی؛ آثاری چون تفسیر گازر، از جهت قدمتِ نثرنویسی، مورد توجّه پژوهشگران فارسی زبان هستند.
بر آثار و متون تصحیحی او و تأثیر این متون در ادبیّات شیعی و عربی، نقش و جایگاه استاد را مشخّص میکند. امّا با وجود این، برای شناساندن چهرة علمی و آثار و خدمات این استاد بزرگوار، کاری درخور و شایسته انجام نگرفته است. با توجّه به تأثیر فراوانی که این آثار در حوزة ادب شیعی و عربی دارند، میتوان به نقش و جایگاه او پی برد. و شناساندن جایگاه این شخصیّت والا، بر هر پژوهشگر حوزوی و دانشگاهی لازم است.
1-2- بیان مسأله
دین همواره نقش اساسی در پیدایش، تحوّل، و بالندگی تمدّن و علوم و فنون، و بهطورکلّی، فرهنگ عامّ بشری داشته است. و در تمدّن اسلامی، اسلام نقش یگانه و آغازین، در ظهور و شکوفایی آن دارد. همة علوم و فنون، به نوعی منشأ آنها انگیزة دینی و نصوص اسلامی است؛ در رأس علوم، ادبیّات است که ارتباطی تنگاتنگ با متون و نصوص دینی دارد؛ متونی که بیشتر به زبان عربی نوشته شدهاند و رابطهای تنگاتنگ با زبان و ادب عربی دارند. علمای شیعه در پیدایش علوم و فنون شیعی، همیشه پیشگام بودهاند و کتب علمی فراوانی در این زمینه، تدوین و تألیف کردهاند؛ استاد محدّث، یکی از نمونة این عالمان وارسته بود که دارای درد دین بوده، و از سر اعتقاد، کارهای تحقیقی برجستهای، به جامعة فرهنگی و ادبی ارائه کرده است.
او به عنوان یک عالم متعهّد فرهنگ شیعی، کوشید تا با زدودن گرد و غبار از چهرة متون اسلامی و بویژه شیعی، بسیاری از این متون را تصحیح، و به زیور طبع آراست. و مقدّمهها و تعلیقات موشکافانة او بر این متون، او را مرجع و منبع بسیاری از علما و فضلا کرده است. کوشیدهایم تا در این پژوهش که مشتی از خروار است و عشری از اعشار، در حدّ توان خود، نقش و جایگاه این عالم وارسته و فاضل برجسته را، در ادبیّات شیعی و عربی بررسی کنیم.
1-3- اهداف تحقیق
آشنا شدن با زندگینامه و آثار و خدمات علما و فضلا، شور و شوقی دیگر به انسان میدهد و او را در ادامة مسیر ناهموار زندگانی، بیشتر دلگرم میکند؛ بالأخصّ عالمان وارستهای که در حوزة دین و معارف اهل بیت، عمری را تلاش و کوشش کردند. استاد میرجلالالدّین محدّث ارموی، از این عالمان وارسته بود که علم و ایمان به بهترین نحو، در وجودش عجین شده بود. تمام وجودش را وقف احیای آثار مکتوب شیعی کرد که عناکب نسیان، تارهای خود را بر روی آنها تنیده بود.
با توجّه به تلاش و کوششهای بیوقفة او در حوزة ادب شیعی و عربی، معرّفیکردن و شناساندن چهرة علمی و درجة معرفت او در زمینة کارهای پژوهشیاش، کاری است دلپذیر و وظیفة شرعی هر انسانی، برای الگو قرار دادن او برای طالب علمان.
1-4- ضرورت انجام تحقیق
امروزه تحقیق و پژوهش در متون دینی، و آشنا شدن با زندگانی و آثار و خدمات عالمان دینی، از ارزش والایی برخوردار است؛ چرا که سعادت دنیوی و اُخروی در پی دارد. صرفنظر از تلاشها و خدمات بیوقفة آنها، در احیای این متون، و تلاش برای اعتلای فرهنگ این مرز و بوم.
بنابراین، معرّفی پژوهشگرانی چون استاد محدّث ارموی، و شناساندن آثار و خدمات و کارهای پژوهشی این پیر میدان تحقیق و پژوهش، در حوزة متون شیعی و عربی، و احیای این متون از زیر گرد غلیظ نسیان، کاری است لازم و ضروری. و با توجّه به نقش مهمّی که استاد محدّث در احیای آثار مکتوب شیعی داشته، در این راه تاکنون، کاری مستقلّ و درخور صورت نگرفته است.
بنابراین، لازم و ضروری به نظر میرسد که این اسطورة علم و ایمان، شناخته شود و به همگان معرّفی گردد تا حقّ مطلب ادا شود.
1-5- استفادهکنندگان از نتایج تحقیق
استفادهکنندگان از تحقیق در مرحلة اوّل، دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی و عربی و استادان دانشگاهها و سپس طلّاب حوزههای علمیّه و همة علاقهمندان به زبان و ادب فارسی و عربی است.
تأثیر و نقش استاد محدّث ارموی در احیا و شناخت منابع شیعهشناسی تا چه حدّ بوده است؟
- شیوة استاد محدّث ارموی در «مقدّمهنویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، چگونه بوده است؟
- علّامه محدّث ارموی در تحقیقات ادبیّات عربی، چه جایگاهی دارد؟
- نقش استاد محدّث ارموی در دفاع از حقّانیّت مذهب تشیّع چیست؟
فرضیّهها:
- استاد محدّث ارموی، تلاشهای گستردهای را در جهت گردآوری، و تصحیح و انتشار منابع شیعی به عمل آوردهاند و کارهای تحقیقی برجستهای به جامعة فرهنگی و ادبی ارائه کردهاند.
- استاد محدّث، در «مقدّمهنویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، تا اندازهای پیرو شیوة قدما بود و براساس گرایشهای حوزوی خود، مقدّمهها و تعلیقات مطوّلی را بر متون تصحیحی خود نگاشتهاند.
- تسلّط و احاطة کامل استاد محدّث، بر تمام زیر شاخههای ادبیّات عرب، و تحقیق و پژوهش در متون و نصوص اسلامی که بیشتر به زبان عربی نوشته شدهاند، او را بر آن داشته که بیشتر به تصحیح متون عربی روی آورد.
- استاد محدّث بیگمان، از پرچمداران معارف شیعی و مذهب اهل بیت بودهاند و به جرأت میتوان گفت که در حوزة متون شیعه، مصحّحی به اندازة وی، از حریم تشیّع و معارف خاندان وحی دفاع نکرده است.
1-7- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها و فرضیّههای تحقیق
میرجلالالدّین محدّث ارموی:
میرجلالالدّین محدّث ارموی از مصحّحان و پژوهشگران دینی معاصر است که نقش بسیار مهمّی در احیای میراث مکتوب اسلامی داشته، و مصحّحی برجسته در حوزة متون اصیل تاریخ تشیّع بوده است. او با بهرهگرفتن از محضر فضلا و علمای دینی و حوزوی، و بالأخص تلاش و کوشش شبانهروزی خود، به استیلای علمی بر فقه، اصول، حدیث، کلام، صرف و نحو، و لغت و زبان و ادبیّات عربی، و درک عمیق از نصوص اسلامی دست یافت. و از این علوم و فنون، در تصحیح متون اصیل شیعی، در هر دو حوزة زبان و ادبیّات فارسی و عربی استفاده نمود. آنچه که کار این استاد فرهیخته را از دیگر پژوهشگران متمایز ساخته؛ نوشتن تعلیقات، تصحیحات، و مقدّمههای بسیار دقیق و پربار بر متون اصیل شیعی است.
ادبیّات شیعی:
در برگیرندة آثار ادبی و متون و نصوص اسلامی است که در آن، از ارزشهای خاصّ شیعه دفاع میشود، و یا در مناقب و مراثی بزرگان دین، یا دربارة حادثههای مهمّ تاریخ تشیّع، مطالبی را با بیان هنری ارائه میدهد.
ادبیّات عربی:
در برگیرندة آثار ادبی است که به زبان فصیح عربی؛ یعنی زبانِ قرآن نوشته شدهاند و گسترة زمانی از 150 سال قبل از اسلام تا عصر حاضر را در بر میگیرند که در دورة اوّل، شامل قصاید مشهور اعراب جاهلی و خطبههای معروف آنان است. و در دورة خلفای راشدین، در برگیرندة شعر اسلامی است که اغلب در رثای شهدا و مدح پیغمبر9و اسلام است و پس از آن، در دورة اموی، بازتاب آن به ادبیّات جاهلی و اندکی ادبیّات اسلامی، و در عصر عبّاسیان، با آشنایی اعراب با فرهنگ ملل متمدّن، به اوج شکوفایی و اعتلا، چه در بُعد لفظ، و چه در بُعد معنا میرسد و پس از سقوط بغداد تا شروع نهضت ادبی جدید، تحت تأثیر ادبیّات اروپا، سیر نزولی و انحطاط میپیماید. آثاری ارزشمند از فضلا و دانشمندان در این زمینه، به یادگار مانده است.
نقد و تصحیح متون:
«نقد» در لغت، به کار افرادی گفته میشود که زرِ خالص را از ناخالص با سنگِ محک، متمایز مینمودند و در اصطلاح ادبیّات، به بررسیِ فنّیِ آثار ادبی، و مشخّصکردن محاسن و معایب آن، براساس معیارهای خاصّ ادبی و علمی، اطلاق میگردد. در مورد متون خطّی قدیمی، براساسِ مقایسة نسخههای معتبر و نزدیک به زمان تألیف، در پی یافتن متن و ضبط صحیح کلمات و عبارات و نزدیک کردن متنِ نسخه با متنِ مؤلّف، همراه با دلایل علمی و فنّی است.
تعلیقات:
«تعلیقات»، جمع تعلیق است، مصدر باب تفعیل، در عربی، به معنای «درآویختن چیزی و متعلّق گردانیدن است» و در فارسی، به معنای ضمیمه، تتمّه، حاشیه، و حتّی فهرست میآید. در تعلیقات که معمولاً در آخر متن اصلی کتاب میآید، در مورد مشکلاتِ لغوی، ادبی، و تاریخی متن، بحث میشود.
حواشی:
«حواشی»، جمع حاشیه است؛ به معنای مطالب وابسته به عباراتِ متن کتاب، مندرج در قسمتهای کنارههای سهگانة صفحات نسخه، بهطوریکه، تمام زمینة کنارهها را شامل نگردد.
