با پیشرفت دنیای مترقی و تكنولوژی پدیده فرسایش و رسوب در حوضه های آبخیز یكی از عوامل اصلی محدودیت در روند طبیعی اكوسیستمهای موجود می باشد. بطوریكه امروزه كمتر نقاطی از عرصه های آبخیز را می توان یافت كه در معرض تخریب و فرسایش خاك قرار نگرفته باشد. با بررسی بیشتر روی علل مؤثر در وقوع این پدیده دیده می شود كه عامل اصلی آن به بهره برداری از طبیعت و در واقع به انسان برمی‎گردد. انسان در زندگی اجتماعی و با افزایش جمعیت روز افزون خود دائم در پی افزایش بهره برداری جهت تأمین نیازهای غذایی و مایحتاج زندگی می باشد، در نتیجه بهره برداری بیشتر از حد توان از اراضی، مدیریت غلط منابع طبیعی باعث ایجاد فرایندهای فرسایشی بسیار شدیدی در سطوح اراضی شده است. .

مطالعات حوضه ماسوله استان گیلان، با هدف بررسی هیدروژئومورفولوژی حوضه ی ماسوله رودخان با تأکید بر آبشارهای منطقه با بررسی مباحث مختلف در زمینه اقلیم، زمین شناسی، هیدرولوژی و منابع آبی حوضه صورت گرفته است. در بخش ژئومورفولوژی و بحث فرسایش و رسوب با هدف شناسایی و بررسی اشكال موجود فرسایش حوضه، بررسی علل مؤثر در فرسایش و مقدار كمی و ارزیابی از میزان فرسایش و رسوب خاك به این موارد پرداخته است. با اجرای برنامه های جامع آبخیزداری در مسیر حفاظت آب و خاك، كنترل سیلاب و روانابهای فصلی می توان تا حد قابل قبولی از شدت فرسایش خاك د راین حوضه كاست و از زیان و خطرات ناشی از آن نیز در امان بود. این امر زمانی موفقیت آمیز خواهد بود كه با مشاركت و دخالت ساكنین حوضه ها وآموزش های صحیح بهره برداری از منابع نیز توأم باشد. این تحقیق با توجه به موارد فوق به پنج فصل زیر تقسیم می گردد:

فصل اول :کلیات تحقیق

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

فصل سوم : بستر طبیعی تحقیق

فصل چهارم :یافته های تحقیق

فصل پنجم : نتیجه گیری، پاسخ به فرضیات و ارائه پیشنهادات و در نهایت منابع و مآخذ می باشد.

 1 -1 بیان مسئله

بررسی جامع حوضه های آبریز از نظر هیدروموفولوژی یک راه حل اساسی برای مدیریت اکوسیستم است که منجربه حفاظت بهتر منابع طبیعی خواهد شد تغییرات کاربری اراضی و نوسانات اقلیمی از جمله عواملی هستند که بر چرخه طبیعی آب در اکوسیستم اثر می گذراند. شیب دامنه هاو طبقه بندی آنها ، شیب بستر، پوشش گیاهی، نوع و شکل زمین و نوع محصول کاشت شده در زمین، رژیم های جریانی و یا نحوه جریان رژیم قشری، رژیم عمقی، رژیم دائمی و فصلی، لیتوژی و ضخامت سازنده ها و نوع سازنده و روان آبهای موجود در یک حوضه به همراه شکل حوضه از جمله مواردی هستند که در هیدرومورفولوژی مورد مطالعه قرار می گیرند.

کشور ایران در مقیاس جهانی با توجه به شرایط موجود ازجمله نوادر سرزمین هایی است که از تواناییها و تنوع های بسیار با ارزشی برخوردار است. به منظور امکان بهره برداری مناسب از این توانایی ها، شناخت محدودیتها و حساسیت های محیط طبیعی در این سرزمین از اهمیت فراوانی برخوردار است. مطالعات ژئومورفولوژی که نتایج دخال فرایندهای زمین شناسی و هیدرولوژی و اقلیم شناسی را منعکس می سازددر این شناسایی نقشی تعیین کننده دارد.

استان گیلان با دارا بودن شرایط خاص جغرافیایی و منحصر به فردخود، بخصوص با دارابودن جنگل های انبوه و بارش فراوان این امکان را بوجود آورده تا حوضه های رودخانه ای بدلیل انواع فرسایش دستخوش تغییر ات شده و به مرور زمان پدیده های ژئومورفولوژی در آن نمایان گردد.

حوضه ماسوله رودخان در غرب گیلان از ارتفاعات کوههای شاه معلم سرچشمه مى‌گیرد و با نام ماسوله در منطقهٔ سرایان به «زیگل» و «لیکوند» تغییر نام مى‌‌دهد. حداکثر ارتفاع حوزهٔ رود ماسوله ۳۰۰۰ متر است. ماسوله رودخان در «چومثقال» وارد تالاب انزلى مى‌شود. لذا این تحقیق در نظر دارد تا به بررسی هیدرو موفولوژی حوضه ی ماسوله رودخان پرداخته و این حوضه را از نظر هیدرولوژی و مورفولوژی مورد ارزیابی قرار دهد.

 1- 2 سوالات تحقیق

آیا در حوضه ماسوله رودخان آبشار وجود دارد؟

عوامل موثر در بروز و پیدایش آبشار در حوضه ماسوله رودخان کدامند؟

آیا نوع خاک و جنس زمین در پیدایش آبشارهای حوضه نقش دارند؟

آیا شرایط اقلیمی وبارندگی در پیدایش آبشار حوضه نقش دارند؟

1-3 فرضیه تحقیق

در تعریف فرضیه می توان گفت: فرضیه عبارت است از حدس یا گمان اندیشمندانه درباره ماهیت، چگونگی و روابط بین پدیده ها، اشیاء و متغیرها، که محقق را در تشخیص نزدیک ترین و محتمل ترین راه برای کشف مجهول کمک می نماید ؛ بنابراین، فرضیه گمانی است موقتی که درست بودن یا نبودنش باید مورد آزمایش قرار گیرد. (حافظ نیا، 1382، 110)

فرضیه یک تصور، گمان یا حدس آگاهانه درباره نتایج احتمالی تحقیق است. فرضیه، یک راه حل فرضی و یا نظریه ای است که باید ثابت شود و جوابی معقول برای مسئله تحقیق ارائه کند. در اصل، فرضیه و مسئله تحقیق با یکدیگر بسیار مرتبط هستند و اساس الگو و بررسی های تحقیق را تشکیل می دهند (علیجانی، 1380، 174)

فرضیه، توجیه و تبیین های حدسی معینی را درباره واقعیات عرضه می کند و پژوهشگران را در بررسی این واقعیات و تجارب کمک و هدایت می کند. فرضیه یک پیشنهاد توجیهی و به زبان دیگر راه حل مسئله است که هم به یافتن نظم و ترتیب در بین واقعیات کمک می کند و هم باعث استنتاج می شود. یافته های علمی دانشمندان هر یک در پی یک فرضیه و حدس و گمان علمی مقدور شده است. آنها ابتدا به صورت بنای فرضیه اقدام کرده ان و سپس در مورد آن به تحقیق و جستجو پرداخته اند (حافظ نیا، 1382، 110)

موفقیت و استحکام هر تحقیق بشر بسته به استحکام فرضیات آن است. رد یا اثبات فرضیات در تحقیق تفاوت چندانی ندارد و رسیدن به هر یک از دو نتیجه با ارزش می باشد. فرضیه را نباید معادل نظریه پنداشت. چرا که فرضیه نظریه ای به اثبات نرسیده است. (نادری و سیف نراقی، 1382، 39)

فرضیات مطرح شده در پژوهش حاضر عبارتند از :

به نظر می رسد در حوضه آبریز ماسوله رودخان آبشار وجود دارد.

به نظر می رسد نوع خاک و جنس زمین در پیدایش آبشارهای حوضه نقش دارند.

به نظر می رسد شرایط اقلیمی وبارندگی در پیدایش آبشار حوضه نقش دارند.

1 -4 اهداف تحقیق

   پژوهشگر برای اینکه بتواند کار تحقیقی خودش را را حت تر شروع نماید باید هدف تحقیق را فراوری خود داشته باشد (ودیعی، 1384، 40). پژوهشگر هدف نهایی خود را بیان می کند. این موضوع هر چند که در عنوان پایان نامه به صورتی عنوان شده است ولی بهتر است در این بخش به تفصیل و روشن تر ذکر شود. (خدابخش، 1383، 11)

   اهداف تعیین می کند که محقق از چه دیدی به مسئله نگاه می کند و چه چیزی را می خواهد نشان دهد، به عبارتی می توان گفت اهداف تحقیق نشان می دهد دیدگاه، افکار، تیزبینی، هوش و همچنین میزان تلاش محقق چقدر است؟ (سادات، رضوی، 1384، 55).

   حوضه های آبریز بخش اصلی چشم اندازهای رودخانه ای هستند و در نتیجه، بخش وسیعی از پژوهش‎ها بر روی مشخصات آنها متمرکز شده است. این پژوهش ها شامل موقعیت جغرافیایی شبکه های رودخانه ای و شرح کمّی بافت، طرح، شکل و ارتفاع حوضه آبریز می شود. (آبراهامز، 1984)

   هدف این تحقیق بطور کلی شناسایی قابلیتها و محدودیتهای مکانی و ارائه راهکارهایی در جهت تقویت قابلیت ها و کاهش محدودیتها می باشد که این تحقیق نیز در خارج از این محدوده نبوده و اهداف آن بطور عمده به شرح زیر است.

بررسی هیدروژئومورفولوژی حوضه ماسوله رودخان با تاکید بر آبشار

شناسایی اشکال تاثیر گذار در پیدایش آبشار در حوضه

ارائه راهکارهای مناسب برای مدیریت محیط و استفاده بهینه از آبشار های موجود

1 -5 نوع روش تحقیق

روش اصلی در این تحقیق روش تحلیلی – توصیفی و بر پایه مشاهدات میدانی است. روش تحقیق به معنای تبیین و تفسیر حرکت جهت رسیدن به حقایق مربوط به موضوع تحقیق ماست. (حافظ نیا، 1382، 19). روش تحقیق در این پایان نامه مبتنی بر روش تجربی و نیز دوروش استقرایی(حرکت از جزء به کل) وعلّی قیاسی (بررسی علت و معلول) می باشد. درراستای انجام این پژوهش از مواد و تکنیک های زیر نیز کمک گرفته شده است:

   پس از انتخاب موضوع پایان نامه و طرح پرسش ها و فرضیات تحقیق، اطلاعات کتابخانه ای مورد نیاز گردآوری شد. با توجه به روش تحقیق که از نوع بررسی علت و معلول می باشد پدیده ها و فرم های ژئومورفیک(معلول) براساس فرایندهای ژئومورفولوژی (علت) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند. در مرحله بعد اطلاعات به دست آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و پس از تهیه نقشه ها و سایر اطلاعات مورد نیاز، نتیجه گیری و آزمون فرضیات انجام شده است.

   علاوه بر این، از تعدادی از مدل های کمّی ژئومورفولوژیکی نیز بر حسب نیاز در قسمت های مختلف پایان نامه استفاده گردیده است. در این مورد می توان به مدل استرالر برای رتبه بندی آبراهه ها اشاره کرد. همچنین در مورد برآورد فرسایش و رسوب مدل فورنیه مورد استفاده قرارگرفته شده است.

1 -6 روش گردآوری اطلاعات

روش گردآوری اطلاعات به صورت زیر می باشد:

روش کتابخانه ای:

روش های کتابخانه ای در تمامی تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می گیرد، ولی در بعضی از آنها در بخشی از فرایند تحقیق از این روش استفاده می شود. (حافظ نیا، 1382، 164) برای فراهم نمودن اطلاعات، آمار و داده های مورد نیاز پژوهش از آثار مکتوب موجود در کتابخانه ها، فایل های آماری، سالنامه ها، نقشه‎ها وغیره استفاده شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. این اطلاعات به صورت کتاب، مقاله، پایان نامه، انواع سند و سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای، آمارنامه ها و. . . در دسترس می باشد.

   روش میدانی:

روش های میدانی به روش هایی اطلاق می شود که محقق برای گردآوری اطلاعات ناگزیر است به محیط بیرون برود و با مراجعه به افراد یا محیط و نیز برقراری ارتباط مستقیم با واحد تحلیل یعنی افراد، اعم از انسان، مؤسسات، سکونتگاه ها، موردها و. . . اطلاعات موردنظر خود را گردآوری کند. در واقع او باید ابزار سنجش اطلاعاتی خود را به میدان ببرد و با پرسشگری، مصاحبه، مشاهده و تصویربرداری آنها را تکمیل نماید و سپس برای استخراج، طبقه بندی و تجزیه و تحلیل به محل کار خود برگردد. (حافظ نیا، 1382، 179) در زمینه عملیات و مطالعات خاص میدانی، طی انجام پژوهش، مشاهده های مقدماتی از حوضه آبریز ماسوله رودخان مانند بررسی های ژئومورفولوژیک، مورفومتریک، عکس برداری، استفاده از نقشه های توپوگرافی و انطباق آن با منطقه، اندازه گیری موقعیت مکانی و جغرافیایی پدیده های ژئومورفولوژیکی و بخصوص آبشار های موجود در این حوضه با دستگاه GpS طی مراحل تحقیق صورت پذیرفته است. در این پژوهش در بخش میدانی گردآوری اطلاعات، ضمن مراجعات متعدد به حوضه آبریزماسوله رودخان، مشاهدات میدانی با دستگاه GpS مختصات و ارتفاع آبشارهای لازم به ثبت رسیده است و تصاویر مورد نیاز از پدیده های حوضه آبریز و عملکرد آنها تهیه شده است.

1 -7 ابزار گردآوری اطلاعات

هر یك از روشهای گردآوری اطلاعات ابزار مخصوص به خود را دارد در روش متن خوانی از فیش و در روش آمار خوانی از جداول و در جای دیگر از نقشه و كروكی استفاده شده است همچنین ابزارهایی همچون کامپیوتر، نقشه، نرم افزارهای جغرافیایی، و غیره مورد استفاده قرار می گیرد.

در این پژوهش نقشه های مختلف زمین شناسی، توپوگرافی، ژئومورفولوژی، هیدرولوژی و. . . مورد نیاز می باشد. ابزارآلات برداشت میدانی از قبیل دوربین عکاسی و فیلمبرداری، کامپیوتر و غیره. . . مورد نیاز است. علاوه بر آن آشنایی با دانش GIS جهت تهیه نقشه های مورد نیاز از اطلاعات پایه ضروری می باشد و نیز آشنایی با نرم افزارهای office از جمله word و excel در این پژوهش ضروری است. در پژوهش حاضر از منابع زیر استفاده شده است:

1) نقشه های توپوگرافی منطقه با مقیاس 50000 :1 فومن، شولم

2) نقشه زمین شناسی منطقه با مقیاس 100000 : 1 بندر انزلی

3) نقشه خاک و قابلیت اراضی استان گیلان با مقیاس 1:250000

4) نقشه پوشش گیاهی و کاربری اراضی استان گیلان با مقیاس 1:100000

5) اطلاعات حاصل از بررسی های میدانی       

6) داده های خام و اطلاعات کمّی مورد نیاز پژوهش شامل:

– اطلاعات استانداری و سازمان مدیریت و برنامه ریزی گیلان

– اطلاعات اقلیمی از اداره کل هواشناسی گیلان

– اطلاعات هیدرولوژی از شرکت آب منطقه ای گیلان

– اطلاعات سازمان جهاد کشاورزی گیلان

 1 -8 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

در این پژوهش پس از جمع آوری اطلاعات از طریق منابع كتابخانه ای و میدانی به سازماندهی و طبقه بندی داده های خام پرداخته و پس از آن با استفاده از نرم افزار های مختلف به آماده نمودن آمارهای خام به جهت استفاده در روشهای تجربی و آماری به جهت مطالعات پرداخته و در نهایت به تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته خواهد شد.