شناختِ خانواده، درگیر شدن به امور مربوط به خانواده و بررسی ابعاد، شاخه‌ها و مسائل حولُ‌وحُوش خانواده، با وجود اینکه به‌عنوانِ اولین واحد اجتماعی شناخته می‌شود، ولی دارای پیچیدگی‌های فراوانی است. به‌طوری‌که شناختِ اهمیت، تأثیرها و کارکردهای آن، بسیار مورد توجه صاحب‌نظران مسائل اجتماعی، حقوقی، روانی و حتی اقتصادی است. بر این ‌اساس، همچنان‌که تعاریف متعددی از آن ارائه شده و به اهمیت آن در زمینه‌های مختلف فردی، اجتماعی و غیره تأکید شده، کارکردهای متفاوتی نیز برای آن لحاظ شده است، به‌طوری‌که بسیار ساده‌انگارانه خواهد بود که تنها یک یا دو کارکرد برای آن معرفی ‌شود. «آفرینش انسان، راز بقای آن را نیز با خود دارد. تمایل زن و مرد به آمیزش با هم، کشش طبیعی و غریزی است. آن همه قول و غزل که در وصف و ستایش عشق سروده‌اند و آن همه تلاش برای رسیدن به معشوق و فتنه‌ها و ستیزها که از این کانون برخاسته است، در واقع هیاهوی کاروان هستی برای این است که تولّد صورت پذیرد و نسل شاهکار آفرینش باقی بماند (کاتوزیان، 1387: 11)».

به نوعی به فلسفة تشکیلِ خانواده، نیاز است؛ چون انسان موجودی اجتماعی است و برای آنكه بتواند، نیازهای خود را در قبالِ تداوم حیات، استمرار بخشد، به زندگی گروهی و ارتباط با سایر همنوعانِ خود نیازمند است. از جملة نیازمندی‏ها، نیازهای روحی و جسمانی است كه با ازدواج و تشكیل خانواده، برآورده می‏شود.

برای ازدواج تعاریف همسو و متفاوتی شده است؛ بار حقوقی و بار مذهبی دو شاخه اصلی تعریف ازدواج در بین متخصصان است. ازدواج عبارت است از «پیوند بستنِ دینی و رسمی یك زن و مرد برای شروع زندگی مشترک(انوری و همکاران، 1381: 145)»؛ و همچنین «رابطه حقوقی است كه براى همیشه یا مدت معین به وسیله عقد مخصوص بین زن و مرد حاصل شده و به آن‌ها حق می‌‏دهد كه از یكدیگر تمتّع جنسی ببرند(معین، 1377: 216)»؛ و دیگر اینکه «ازدواج عملی است كه پیوند دو جنس مخالف را بر پایه روابط پایای جنسی موجب می‌‏شود، و آن مستلزمِ انعقادِ قراردادهای اجتماعی است كه مشروعیت روابط جسمانی را موجب می‌‏گردد؛ به بیان دیگر: در راه تحقق ازدواج باید شاهدِ تصویبِ جامعه نیز باشیم(ساروخانی، 1375: 23) ». «ازدواج از نظر اسلام، پیمانی مقدس است؛ پیمانی كه برقراری آن براساس مقررات، آداب و رسوم، تشریفات و سُنن و قوانین خاصی است. در سایة آن برای طرفین تعهدات و حقوقی پدید می‏آید كه تخلف آن موجبِ عقوبت و كیفر است(قائمی، 1375: 8)».

خانواده نیز به تناسب ازدواج تعریف شده است؛ «خانواده[1] گروهی از اشخاص هستند که با پیوندهایِ خویشیِ مستقیم، به هم متصل می‌شوند، و اعضایِ بزرگسال آن، مسئوولیتِ نگهداری کودکان را برعهده دارند(گیدنز، 1387: 252)».

در قانون مدنی، خانواده به دو معنیِ گسترده و خاص به‌کار رفته است:

1- خانواده به مفهوم گستردة خود «گروهی از اشخاص هستند که به‌دلیل ازدواج یا نسبت، با هم پیوند دارند. این گروه با نامِ ‌خانوادگیِ خاص از خانواده‌های دیگر جدا می‌شوند[2] و هر کدام از آنان با نام کوچک خود از سایر اعضای خاندان ممتاز می‌گردند. بدین ترتیب، خانواده به مجموعه‌ای از اشخاص گفته می‌شود که بر اثر نکاح یا قرابت با هم بستگی دارند. این مفهوم گسترده، یادگار دوران‌های گذشته

 

 است که پاره‌ای از آثار آن، هنوز هم در حقوق ما دیده می‌شود. چنان‌که «تقسیمِ ترکه» میان تمام اعضای خانواده (با رعایت تقدم)، داشتنِ نام خانوادگی مشترک و الزام به انفاق خویشان نسبی در خط مستقیم، از نشانه‌های بارز اثر تاریخی است.

2- خانواده به معنی خاص و محدودِ خود، شاملِ زن و شوهر و فرزندان آن‌ها است؛ گروهی که هدایت و حمایت آنان با پدر است و همبستگیِ میان اعضای آن، حقوق و تکالیفی به‌بار می‌آورد که در میان سایر خویشان، وجود ندارد. در ماده 1105 قانون مدنی، که ریاست خانواده را به شوهر اختصاص داده است، خانواده به همین معنیِ محدود به‌کار رفته است(کاتوزیان، 1387: 14).

با توجه به تعریفِ خانواده، می‌توان به اهمیّت و نقش آن در جامعه پی برد؛ «در بین نهادهای مختلف اجتماع، کانون مقدسِ خانواده، به‌عنوان بهترین تجلی‌گاه فرهنگ حاکم بر سایر نهادها، محل ارضای نیازهای مختلف جسمانی، عقلانی و عاطفی شناخته شده است؛ به این دلیل که حفظ و سلامت روابط و روندِ اهداف آن، تأمین کنندة بهداشت روانی جامعه است. همه مذاهب به گونه‌های متفاوت، اهمیتِ خانواده و چگونگیِ تشکیل این کانون و رفتار و وظایفِ هر یک از اعضا را مشخص کرده‌اند. متخصصانِ علوم اجتماعی، مخصوصاً جامعه‌شناسان و روان‌شناسان نیز با اهداف مشخص در مطالعات خود با بکارگیری فنون علمی، به بررسی پدیده‌های مختلف مرتبط با این نهاد مقدس، اعم از مراحلِ متفاوت آن، مانند انتخاب همسر، مراسم ازدواج، کنش‌ها و واکنش‌های فردی اعضا، تأثیر فرهنگ اجتماعی و سنت‌ها بر ایفای نقش، وظایف و ارتباط متقابل  فرد با سایر افراد، در نهایت خانواده و سایر نهادهای اجتماعی پرداخته‌اند(گزارش ملی جوانان، 1382: 1)».

2-1: بیان مساله و تعریف موضوع

آسیب­های اجتماعی، ناهنجاری­ها، پرونده­های مرتبط با جرائم حقوقی و کیفری، امروز بیش از سال­های گذشته در معرض این پرسش قرار گرفته­اند که به راستی و برای چه، با این همه ازدحام و افزونی پرونده­های قضایی در کشورمان روبرو هستیم. موضوعی که در حال حاضر، بسیاری از جامعه­شناسان، جرم­شناسان و روانشناسان، درصددِ پاسخ به چرایی، دلایل اجتماعی، حقوقی و روانی بسیاری از این پدیده­هایی است که هر کدام به نوعی به بدنه اجتماعی لطمه می­زند. ورود سالانه 7 الی 8 میلیون پرونده کیفری و حقوقی به دستگاه قضایی کشور است که در مقایسه با جمعیت 70 میلیون نفری ایران، از میزان رایج در سایر کشورهای جهان، بیشتر به نظر می­رسد[3].

در کنار تمامی آسیب­ها و ناهنجاری­ها قابل وقوع در سطحِ جامعه، آسیب­های مرتبط با مسایل خانواده(طلاق، مهریه، حضانت فرزندان…)، از حساسیتِ بیشتری برخوردار است، چرا که، تهدیدِ نهاد خانواده، ضربه به هستی جامعه و ارکان اجتماعی را در پی دارد. به همین دلیل، از آن­جایی که فروپاشی خانواده، اضمحلال جامعه را نیز در پی دارد، حساسیت در این حوزه، بسیار بیشتر از سایر حوزه­های اجتماعی است.

کاملا طبیعی است که انتخاب نوع مهریه و میزان و مقدار آن،  ذهنِ دو خانواده­های  عروس و داماد را در ابتدای تشکیل خانواده، معطوف به خود سازد. شاید این گفته، چندان بی­ربط نباشد که خانواده­ها در تعیین مهریه دچار سردگمی هستند و نمی­دانند بر چه مبنایی بایستی مهریه تعیین کنند. چرا که به واسطه در دست نداشتن مبنا برای تعیین مهریه، را­ه­هایی انتخاب می­­شود که بعضاً نتایج خوبی در پی ندارد. بهتر است این سردرگمی را در ارتباط با فرهنگ مورد بررسی قرار دهیم. چرا که تشکیل خانواده، در همه فرهنگ­ها و خرده فرهنگ­های جهانی، متفاوت و مختلف است، اما نکته مورد اشاره، به سبک ازدواج ایرانی و اسلامی اشاره دارد که مطابق با آیین ملی و مذهبی قبل از ثبت سند ازدواج، مهریه تعیین می­گردد. یکی از سنت‏های اجتماعی رایج در اسلام، پرداخت مهریه در پیوند ازدواج است؛ به عبارت دیگر از گذشته‏های بسیار دور تا امروز، رسم بر آن است که مرد هنگام ازدواج و بویژه زمانی که خواستگاری وی با پاسخ مثبت، همراه می‏شود، مبلغی را به عنوان مهریه برای زن در نظر می‏گیرد. اگرچه سنت پرداخت مهریه، همانند سایر سنت‏های اجتماعی، طی روزگار گذشته، تحولات و دگوگونی‏های زیادی را پشت سر گذاشته و با توجه به زمان و مکان، دچار تغییرات مختلفی شده است، اما اشتراک معانی فراوانی در چند و چون آن وجود دارد. روزگاری، مهریه در جایگاه بهای زن قرار داشت و در واقع همان وجه المعامله عقد نکاح تلقی می‏شد و نیز، در دوره‏ای خاص به عنوان هدیه‏ای از سوی مرد به پدر زن داده می‏شد و در دورانی هم این هدیه، به خود زن اختصاص می‏یافت.

مهریه یکی از حقوق زنان است که طبق قانون و شرع از همان لحظه­ی عقد بین زن و مرد ایجاد می­شود، زن می­تواند آن را از شوهر خود بخواهد اما طبق روال رایج زن در هنگام وقوع طلاق می­تواند مهریه خود را دریافت دارد و با درخواست مهریه این نظر به اثبات می­رسد که او قصد طلاق دارد. این روزها بحث بر سر کم و زیادی مهریه­ها در همه محافل شنیده می­شود. در این میان عده­ای – در اکثر مواقع والدین دخترها- موافق مهریه زیاد و عده دیگر مخالف مهریه زیاد هستند. این بحث تا به آنجا پیش رفته که بحث زیاد و کم مهریه به محاکم قضایی نیز کشیده شده، اما هنوز در دفترخانه­های رسمی ازدواج مهریه­های چند صد و گاه چند هزار سکه­ای به صورت رسمی ثبت می­شود و به گفته مسولان قضایی تعداد زیادی از زندانیان کشور را نیز زندانیان مهریه تشکیل می­دهند که نتوانسته­اند مهریه زنان خود را پرداخت کنند[4]. برای روشن شدن بحث به این نكته هم باید اشاره كرد كه تقریباً هیچ زنی هنگام ازدواج توقع دریافت مهریه را از همسر خود مطرح نمی‌كند و اغلب زنانی هم كه با مهریه‌های بالا حاضر به ازدواج می‌شوند، به شكل شفاهی به همسران خود این قول را می‌دهند كه تنها در زمان طلاق یا در صورت بروز مشكل حاد در زندگی مهریه خود را مطالبه خواهند كرد.

تعلق مهریه به زنان از حقوق مسلم آنان در عقد ازدواج است، اما امروزه همه انگشت اتهام را به سوی زنان گرفته­اند و از آنها می­خواهند مهریه را کم بگیرند تا ازدواج آسان میسر شود؛ زیرا مردان به دلیل مسئولیت­های مالی متعدد در زندگی مشترک، از زیر بار ازدواج شانه خالی می­کنند. مبلغ مهریه­ها بالا است، گویی در یک رقابت خاموش، هر روز بر میزان آن افزوده می­شود. دختران سال­های دهه 60 و 70، امروز به خانه بخت می­روند و مهریه­های 1360 یا 1370، سکه­ای به عدد سال تولد عروس، دیگر چندان تعجب کسی را برنمی­انگیزد. حتی گاه سال تولد به میلادی محاسبه می­شود و از آن فراتر می­رود.

امروزه برای تعیین مهریه به بضاعت و توان مالی مرد توجهی نمی­شود و اغلب زنان در تلاش هستند تا از تعیین مهریه­های سنگین به عنوان راهكاری برای حفظ حقوق خود در برابر مردان استفاده كنند. برخی از خانواده­های ایرانی بر این باورند كه مهریه نشان دهنده ارزش زن است و ویژگی­هایی مانند تحصیلات، سطح مالی خانواده دختر یا زیبایی او را به عنوان ملاكی برای تعیین مهریه در نظر می­گیرند. برخی دیگر از خانواده­ها نیز عقیده دارند كه مهریه نشانه­ای از جایگاه اجتماعی دخترانشان است. غافل از این كه این روزها برخلاف دیگر كشورهای مسلمان، مهریه­های سنگین از موانع اصلی ازدواج جوانان محسوب می­شود. براساس پژوهش­های انجام شده در مركز مطالعات جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، میانگین مهریه زنان در ایران 260 تا 350 سكه است و ایران از این نظر در مقایسه با دیگر كشورهای مسلمان در سطح منطقه رتبه نخست را دارد و به رغم این كه در این كشورها رقم مهریه ثابت است و بندرت ممكن است دستخوش تغییر شود( فراهانی جم، 1390: 11).

با علم به این  موضوع، و با توجه به اشاره­های متولیان دستگاه قضایی مبنی بر رشد پرونده­های مرتبط با نهاد خانواده، از جمله طلاق، مهریه[5]، حضانت فرزندان و … که ریشه در نهاد خانواده دارد، در این تحقیق به بررسی علل و عوامل تاثیرگذار در تعیین میزان مهریه در بین زوجین 18 تا 35 سال شهر قم خواهیم بود. تحقیق حاضر می­تواند به عنوان سندی علمی برای برنامه­ریزان کشوری از جمله در حوزه پیشگیری­های فرهنگی و اجتماعی دستگاه قضایی و همچنین صداوسیما و سایر مراکز دولتی مربوط، مفید و موثر باشد تا در مقابل رشد فزآینده مطالبات مهریه که توام با تشکیل پرونده­های متعدد قضایی می­شود، قدمی برداشته شود. لذا در نهایت به این موضوع می­رسیم که چه عوامل فردی، اجتماعی و حقوقی در تعیین مهریه موثر است، و در نهایت با چه راهکارهایی می­توان به سطح معقولانه­ای از مقدار مهریه رسید که از سویی، حقوق زن در جامعه محترم شمرده شده و از طرفی دیگر، مهریه به عنوان ابزاری برای تهدید قضایی و ایجاد پرونده­های قضایی به شمار نیاید؛ چرا که این امر، نه تنها ارزش مهریه را خدشه­دار می­سازد، بلکه از اهداف عالیه آن که به نوعی، ابراز محبت مرد به زن در هنگام ازدواج است، کاسته می­شود و مهریه­ای که قابلیتِ احترام و عشق را به همراه دارد، به ابزاری برای کینه­توزی و شروع اختلافات خانوادگی تبدیل می­گردد. سطح معقولانه­ای از مهریه، هم تعریفی حقوقی دارد و هم تعریف اجتماعی، که در آن با احترام به خواسته­های طرفین ازدواج، امکان شروع یک زندگی سالم و مفرح را مهیا می­سازد.

3-1: اهداف تحقیق

«مقاصد، یکی از بخش­های مندرج در پیشنهاد پژوهش است، که مصرف عمومی­تری دارد؛ بیان مقاصد، طریقه مفیدی است برای بیان آنچه پژوهش درباره آن است. اما در یک طرح پژوهش باید به فهرست کردن اهداف پژوهش توجه کرد. این اهداف در مقایسه با مقاصد پژوهش، به صورت فنی­تری تعریف می­شوند و مشخص می­کنند که مقصود از پژوهش دستیابی به چه چیزی است: ممکن است پژوهش در پی دستیابی به «اکتشاف»،  «توصیف»، «تبیین»، «پیش­بینی»، «تغییر»، «ارزشیابی» یا «برآورد تاثیر اجتماعی»، جنبه­ای (یا جنبه­هایی) از پدیده مورد تحقیق باشد. این اهداف به تعریف دامنه پژوهش کمک می­کنند و همراه با پرسش­های پژوهش، جهت روشنی به پژوهش می­دهند» (بلیکی، 1384: 41).

1-3-1: هدف اصلی

هدف اصلی از انجام این تحقیق که عوامل موثر بر میزان مهریه در میان زوجین جوان(18 تا 35 سال) شهر قم را، مورد سنجش قرار می­دهد، شناخت عواملی است که بر تعیین مقدار مهریه در هنگام ثبت اسناد ازدواج به وقوع می­پیوندد. شناخت عوامل فردی و اجتماعی دخیل در مقدار و تعداد مهریه به عنوان هدف اصلی است که در تمام این تحقیق به دنبال بررسی آن خواهیم بود، چرا که با شناخت میزان کمی و کیفی مربوط به مهریه، می­توان ازدیاد و یا کسری آن را مورد شناخت و بررسی قرار داد و به همان سبب در زمینه کاهش ورودی­های پرونده­ها قضایی مرتبط با مطالبه مهریه در دستگاه قضایی همت گماشت.

– این میزان در کشور ژاپن که جمعیتی معادل 127 میلیون نفر را در خود جای داده است، به مراتب کمتر است. آژانس پلیس ملی ژاپن در تازه­ترین گزارش خود، اعلام كرد كه میزان جرائم عمومی در این كشور برای پنجمین سال پیاپی با كاهش رو به رو شد. به گزارش خبرگزاری كیودو به نقل از آمار رسمی پلیس ژاپن، میزان جرائمی كه در سال ‪ ۲۰۰۷میلادی در این كشور به وقوع پیوسته با ‪ ۶/۹ درصدكاهش نسبت به سال قبل از آن به یك میلیون و ‪ ۹۰۸هزار و ‪ ۹۹۰ مورد رسیده است. جرائم در ژاپن نه فقط توسط پلیس این كشور، بلكه با همكاری شهرداریهای محلی و شهروندان ژاپنی داوطلب با پلیس با كاهش روبرو شده است. جرائم در ژاپن پس از جنگ جهانی دوم، رو به افزایش بود؛ به طوری كه در سال ‪ ۲۰۰۲ میلادی آمار جرائم به بیش از دو میلیون و ‪ ۸۵۴ مورد رسید، اما پس از آن همواره با كاهش رو به رو بوده است. این گزارش همچنین می‌افزاید: پلیس ژاپن در این مدت یك میلیون و ‪۹۰۰ هزار جرائم به وقوع پیوسته را در این كشور شناسایی كرده كه ۶۰۵هزار مورد را تحت تعقیب قرار داده است كه در مقایسه با مدت مشابه قبل از آن ‪۵/۵ درصد كاهش را نشان می‌دهد. ر.ك به (با اندکی تلخیص): خبرگزاری جمهوری اسلامی، 19 آبان 1386، به آدرس اینترنتی

 انسان ،موجودی اجتماعی است و ناگزیر باید با سایر افراد جامعه در ارتباط باشد. بی شک تعامل و ارتباط فرد با اجتماع در زندگی انسان، نقش محوری و سازنده  دارد. متون بسیار غنی فرهنگ و معارف اسلامی و  آثار ادبی پر است از اشاراتی در این مورد که اگر بخواهیم به آنها بپردازیم به فرصت و زمان زیادی نیاز خواهیم داشت. حدیث معروف «لَا رُهبانِیهَ فِی الِاسلَام» رهبانیت و گوشه گیری در اسلام وجود ندارد اشاره به بعد اجتماعی انسان است. اسلام، دینی است که همة برنامه هایش هماهنگ با رشد اجتماعی است و پیوند اجتماعی داشتن و روحیة گروهی بارها مورد تأکید قرار گرفته است. در ادبیّات نیز به مواردی بر می خوریم که در آن به نفوذ و تعلّق اجتماعی و ایجاد ارتباط با دیگران توجّه شده است.

 حضرت علی (ع) که بار سنگین به سعادت رساندن یک جامعه به عهدة اوست به ارتباط اجتماعی و نحوة ارتباط انسان با خود، اطرافیان و خداوند بسیار توجّه کرده است و سخنان گرانبهای او را در این زمینه در نهج البلاغه در قالب خطبه ها، نامه ها و حکمت ها می بینیم.   سعدی شیرازی درآثار ارزشمند خود با الهام از آیات قرآن کریم، نهج البلاغه و سایر روایات اسلامی که (از سراسر آثار او مشهود است) با زبان شیرین شعر و نثر و حکایات جذّاب و  دلپذیر، به ابعاد مختلف ارتباط فرد و اجتماع پرداخته است. بی شک مطالعۀ دقیق و همه جانبة نهج البلاغه و آثار شیخ اجل در آشنایی ما با نحوة ارتباط با دیگران سهم به سزایی داشته است.

 در این تحقیق سعی شده است که به موضوع بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه پرداخته شود.

 کلید واژگان: ارتباط اجتماعی، بوستان و گلستان، نهج البلاغه، امام علی علیه السّلام، سعدی شیرازی، ادبیّات تطبیقی.

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                             شماره صفحه

 فصل اوّل: اطلاعات مر بوط به طرح تحقیق…………………………………………. ..1

1-1- بیان موضوع………………………………………………………………………………………..2

1-2- مقدّمه………………………………………………………………………………………………2

1-3- بیان مسأله……………………………………………………………………………………… 3

1-4- هدفهای تحقیق………………………………………………………………………………. 3

1- 5- ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………… 4

1-6- استفاده کنندگان از نتایج تحقیق………………………………………………………….. 4

1-7-سؤال ها وفرضیه های تحقیق……………………………………………………………….. 4

1- 8- واژه های کلیدی طرح تحقیق…………………………………………………………………………5

1-9- تعریف مفاهیم مطر ح شده درسؤالها یا فرضیه های تحقیق………………………….. 5

1-10- پیشینۀ نظری  و تجربی …………………………………………………………………… 6

1- 11- روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………. 6

فصل دوم : کلَیات……………………………………………………………………………….. 8

2-1- تعریف جامعه………………………………………………………………………………… 9

2-2-علوم اجتماعی وکاربردهای آن……………………………………………………………………….10

-2-3-ارتباط اجتماعی……………………………………………………………………………. 11

2-4- مختصری در مورد روابط اجتماعی واجتماعی بودن انسان………………………….. 12

2- 5- اجتماعی شدن چیست؟………………………………………………………………………………….13

2-6- ویژگی های انسان اجتماعی…………………………………………………………………………….14

2-7- تنهایی، هراس دائم انسانها………………………………………………………………… 14

2-8-آسیب های فقدان ارتباط اجتماعی ……………………………………………. 16

2- 8-1-فقدان زبان………………………………………………………………………………… 16

2-8-2- عدم امکان انتقال دانسته ها ……………………………………………………………. 16

2-9-  انواع ارتباط اجتماعی………………………………………………………………. 17

2-9-1- ارتباط مستقیم……………………………………………………………………………. 17

2-9-2- ارتباط جهانی……………………………………………………………………………. 17

2-9-3- ارتباط احساس بر انگیز………………………………………………………………… 18

2-9-4- ارتباط حرکتی…………………………………………………………………………… 18

2-10- عناصر ارتباطات اجتماعی………………………………………………………………. 19

2-11- اهداف ارتباط اجتماعی………………………………………………………………….. 19

2-12- اصول اساسی در حفظ ارتباط اجتماعی…………………………………….. 20

2-12-1-اصل تقابل……………………………………………………………………………….. 20

2-12-2- اصل اندیشة ترکیبی…………………………………………………………………… 20

2-12-3- اصل آگاهی……………………………………………………………………………. 21

2-12-4- اصل بقا…………………………………………………………………………………. 21

2-12-5- اصل توازن……………………………………………………………………………… 22

2-12-6- اصل همتایی……………………………………………………………………………. 22

2-12-7- اصل تمییز حریم………………………………………………………………………. 23

2-13- تحکیم روابط اجتماعی………………………………………………………………….. 23

2-14- نهادهای اجتماعی وخصوصیات آنها……………………………………………………………..23

2– 15– محتوای ارتبا طات انسانی ……………………………………………………….. 25

2- 15-1- چاشنی محبّت…………………………………………………………………………. 25

2- 15-2- اکسیر عشق……………………………………………………………………………. 25

2- 15-3- عقل…………………………………………………………………………………….. 26

2- 15-4- عدالت………………………………………………………………………………….. 27

2- 15-5- احسان………………………………………………………………………………….. 27

2-16- اجتماع اسلامی…………………………………………………………………………………………….27

2-17- اسلام و زندگی اجتماعی………………………………………………………………………………29

2-18- اسلام و دوستی…………………………………………………………………………………………….30

2-19-روابط اجتماعی از دیدگاه اسلام، قرآن وحدیث……………………………………………..30

2-20- حفظ شخصیت انسانها………………………………………………………………………………….36

2-21- اثرپذیری نفس…………………………………………………………………………………………….39

2-22-خلاصة فصل دوم…………………………………………………………………………………………..41

فصل سوم: سیری در نهج البلاغه

3-1- ضرورت زندگی اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع)……………………………………. 43

3-2- یک انسان کامل با همة زیبایی هایش…………………………………………………… 43

3-3- روزگار امام علی (ع)………………………………………………………………………………………44

3-4- نهج البلاغه…………………………………………………………………………………… 44

3-5- کارآمدی مطالب نهج البلاغه در همة اعصار وقرون………………………………….. 45

3-6- ارزشهای اجتماعی نهج البلاغه…………………………………………………………… 46

3-7- راههای اجرای نظم وقانون از دیدگاه امام علی(ع) …………………………………… 46

3-7-1- حکومت و برقراری دولت در جوامع بشری………………………………………… 47

3-7-2- آداب ورسوم ارزشمند اجتماعی……………………………………………………… 47

3-7-3- حکومت ومقرّرات کامل الهی………………………………………………………… 47

3-7-4- دخالت ونظارت مردم………………………………………………………………….. 48

3-8- راههای اصلاح و سلامت جامعه از دیدگاه نهج البلاغه………………….. 48

3-8-1-تقویت روحیّة مسئولیت پذیری………………………………………………………… 49

3-8-2- لیاقت وشایستگی در نظام سیاسی …………………………………………………… 50

3-9- وظایف و ویژگی های رهبران……………………………………………………. 50

3-9-1- پاسخ حضوری به سؤالات وخواسته های مردم……………………………………. 51

3-9-2- حلّ مشکلات مردم……………………………………………………………………… 51

3-9-3- تأسیس مرکز پیگیری مشکلات………………………………………………………. 51

3-10- دیگر مسائل اجتماعی ارزشمند  در نهج البلاغه…………………………… 52

3-10-1-زندگی مادّی رهبران ………………………………………………………………….. 52

3-10-2- حق پذیری، انتقادپذیری ومخالفت با تملّق وستایش……………………………. 53

3-10-3- آزادی اجتماعی……………………………………………………………………….. 53

3-10-4- فقر ونقش آن در انحطاط جامعه……………………………………………………. 54

3-11-خلاصة فصل سوم…………………………………………………………………………54

فصل چهارم:سعدی واندیشه هایش

4-1- زندگی سعدی………………………………………………………………………………. 57

4-2- هنر سعدی……………………………………………………………………………………. 57

4-3- آثار سعدی…………………………………………………………………………………… 58

4-4- گلستان……………………………………………………………………………………….. 58

4-5- بوستان………………………………………………………………………………………… 59

4-6- قصاید سعدی………………………………………………………………………………… 60

4-7- سبک ادبی آثار سعدی ونحوة بیان مفاهیم…………………………………………….. 60

4-8- علت  شهرت ومعروفیت سعدی………………………………………………………….. 61

4-9- مقایسة دوکتاب بوستان وگلستان از دیدگاه یکی از سعدی پژوهان……………….. 62

4-10- ایران در عصر مغول……………………………………………………………………62

4-11- اوضاع اجتماعی عهد سعدی…………………………………………………………..63

4-12- اوضاع شیراز در روزگار سعدی………………………………………………………… 63

4-13- ادبیّات تعلیمی وسعدی…………………………………………………………………… 64

4-14- نوسان درآراء سعدی…………………………………………………………………….. 66

4-15-مهم ترین طبقات اجتماعی در آثار سعدی …………………………………. 67

4-15-1- فرمان روایان و خداوندان جاه……………………………………………………….. 68

4-15-1-1- وظایف پادشاهان از دیدگاه سعدی…………………………………………….. 69

4- 15 -2- توانگران ومنعمان……………………………………………………………………. 71

4-15-3-زیردستان ودرویشان…………………………………………………………………… 72

4-16- دیگر ارزشهای اجتماعی آثار سعدی………………………………………….. 73

4- 16-1- عدالت………………………………………………………………………………….. 73

4- 16-2- حاکمیت قانون و ضوابط بر أمور………………………………………………….. 74

4- 16-3- گماردن افراد صالح  در رأس امور………………………………………………… 74

4- 16-4 – آداب سخن گفتن…………………………………………………………………… 75

4- 16-5- تواضع و فروتنی در ارتباط با دیگران…………………………………………….. 75

4-16-5– 1-شاخص های مؤثّر در تساهل وتسامح………………………………….. 76

4-16 – 5- 1-1- انتقاد پذیری………………………………………………………………….. 76

4-16 – 5-1-2- تملّق  و خطر خودفریبی و خود بزرگ بینی…………………………….. 76

4- 16-6- جمع گرایی……………………………………………………………………………. 77

4-16-7- خدمت به خلق…………………………………………………………………………. 78

4-17- خلاصة فصل چهارم…………………………………………………………79

فصل پنجم:بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی وتطبیق آن با نهج البلاغه

5-1- ادبیّات تطبیقی………………………………………………………………………………. 81

5-2- درآمد…………………………………………………………………………………………. 81

5-3- عوامل حفظ روابط سازندة اجتماعی………………………………………….. 83

5-3-1- ادب در گفتار……………………………………………………………………………. 83

5-3-1-1- سکوت وکم صحبتی……………………………………………………………….. 83

5-3-1-2- سنجیده سخن گفتن………………………………………………………………… 84

5-3-1-3- به موقع سخن گفتن……………………………………………………………………84

5-3-1-4- راست گویی وصداقت…………………………………………………………………85

5-3-1-5- پرهیز از سخن چینی………………………………………………………………… 86

5-3-1-6- پرهیز از غیبت………………………………………………………………………… 87

5-3-1-7-توصیه به راز داری…………………………………………………………………… .89

5-3-2- توصیه به نیکی واحسان……………………………………………………………….. ..90

5-3-3- نیکخویی…………………………………………………………………………………………………..92

5-3-4- تواضع و فروتنی………………………………………………………………………………………..93

5-3-5- وفای به عهد………………………………………………………………………………………………93

5-3-6- عفو وبخشش……………………………………………………………………………………………..95

5-3-7- پرهیز از عیب جویی……………………………………………………………………. 97

5-3-8- خوشرویی وخوش اخلاقی…………………………………………………………… 100

5-3-9- رعایت اعتدال………………………………………………………………………………………….101

5-3-10- برطرف کردن غم واندوه………………………………………………………………………..102

5-3- 11پرهیز از مردم آزاری…………………………………………………………………………………103

5-4- تأثیر پذیری سعدی از نهج البلاغه در مورد ارزش سخن……………………………………104

5-5- توصیه به رفتار صحیح با مردم……………………………………………………………………….104

5–6– مصداق های روابط اجتماعی در زندگی روزمرّه………………………… 105

5-6-1-نحوة ارتباط با پدر و مادر……………………………………………………………… 105

5-6-2- نحوة ارتباط با همسایگان…………………………………………………………….. 107

5-6-3- نحوة ارتباط با زنان ……………………………………………………………………. 108

5-6-4- نحوه ارتباط با خویشاوندان…………………………………………………………………………110

5-6-5-ضرورت انتخاب دوست……………………………………………………………………………111

5-6-6- نحوة ارتباط با دوستان………………………………………………………………… 111

5-6-7- نحوة ارتباط با یتیمان………………………………………………………………….. 115

5-6-8- نحوة ارتباط با بزرگان………………………………………………………………… 116

5-6-9- نحوة ارتباط با معزولان…………………………………………………………………………….118

5-7- موقعیّت شناسی از دیدگاه امام علی (ع)……………………………………… 118

5-7-1- هرسخن باید متناسب شأن گوینده باشد …………………………………………… 118

5-7-2- جایگاه سؤال پرسیدن ………………………………………………………………… 119

5-7-3- جایگاه شِکوه کردن ………………………………………………………………….. 119

5-7-4- در چه مکان هایی وبا چه افرادی رفت وآمد کنیم؟……………………………… 119

نتیجه گیری……………………………………………………………………………..120

فهرست منابع ومآخذ……………………………………………………………………………………………121

 

اطلاعات مربوط به طرح تحقیق

 1-1- موضوع

بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه

1-2-مقدّمه

   ارتباط انسانها، سنگ بنای جامعة انسانی است و بدون آن  هرگز فرهنگ و سایر نمودهای پیشرفت در جامعة انسانی پدید نمی آید. به درستی هر گاه انسان از جامعه جدا بشود و در تنهایی غوطه بخورد، با همان سرعت راه به سوی انحراف، اعتیاد و خودکشی می برد.

 ارتباط از نظر لغوی واژه ای است عربی، از باب افتعال که در فارسی به صورت مصدری به معنای پیوند دادن، ربط دادن و به صورت اسم مصدر به معنای بستگی، پیوند، پیوستگی و رابطه استعمال می شود.

 انسان ،عمدة زندگی خود را در گروه های اجتماعی می گذراند و در مقام عضو خانواده یا همسایه یا عضو یک گروه خاصّ اجتماعی، اقتصادی، دینی و قومی و … بادیگر همنوعان خود در ارتباط و کنش متقابل است.

 حتّی افراد هنگامی که از عضویت خود در گروههای اجتماعی آگاه نیستند، طوری می اندیشند و عمل می کنند که دست کم یکی از علّت های

 

 آن عضویت در گروه است، نوع لباسی که می پوشیم و نوع غذایی که می خوریم، اعتقادات و ارزشها، آداب و رسومی که از آن پیروی می کنیم همگی در نتیجة ارتباط با دیگران است.

 بنابراین نحوة ارتباط انسان با همة اطرافیانش، از مسائل مهم زندگی او بوده است. از چگونگی زندگی و تعامل انسان اوّلیه با طبیعت اطلاعاتی وجود دارد. اما از نحوة ارتباط انسان با هم نوعانش آگاهی بیشتری وجود دارد و در آثار ارزشمند دینی از جمله نهج البلاغه وآثار ادبی به ویژه آثار سعدی، مطالب ارزشمندی ذکر شده است که نگارنده بر آن است که به یاری خداوند متعال و راهنمایی استادان بزرگوار چگونگی ارتباط انسان  با گروه ها و اقشار مختلف جامعه را از پیکرة آثار ذکر شده، استخراج نماید و با مدّون نمودن آراء و نظریات این دو بزرگوار، گامی در جهت اعتلای فرهنگ این مرز و بوم بردارد.

  1-3- بیان مسأله

 انسان به حکم فطرت خود مایل است که آزاد باشد و هیچ قید و بندی که لازمة زندگی جمعی است نپذیرد اما به حکم تجربه دریافته است که بدون زندگی جمعی قادر نیست به زندگی خود ادامه بدهد امّا با مشارکت، همکاری و ارتباط با دیگران بهتر می تواند از مواهب خلقت بهره بگیرد. از این رو به ارتباط با دیگران روی آورده است. امام علی (ع) به عنوان هادی و نجات دهندة  همة  انسانها به دنبال این است که همة انسانها بدون گوشه گیری، انزوا طلبیدن و در جریان روند اجتماعی جامعه و در ارتباط با یکدیگر راههای سعادت و کمال را طی می کنند. لذا دستور العمل های خود را پیرامون این مهم در کتاب ارزشمند نهج البلاغه بیان کرده است.

سعدی شیرازی نیز به عنوان یک حکیم ، به تمام ابعاد وجودی انسان و نیازهای او آگاه است، بنابراین با مطالعة دقیق آثار او می توان سرنخ های زیادی پیرامون مسائل اجتماعی به ویژه نحوة ارتباط او با گروه های مختلف به ما بدهد که امروزه مدرّسان منابع انسانی و علوم اجتماعی با آن آشنا هستند ونویسنده به دنبال آن است که توصیه های این دو بزرگوار در مورد روابط اجتماعی و نحوة ارتباط با اقشار مختلف جامعه را از پیکرة آثار ارزشمند آنها استخراج نماید و به جامعة بشری عرضه نماید. این تحقیق به روش کتابخانه ای و بر مبنای سندکاوی صورت می پذیرد و نگارنده  امید دارد تا تلاش های ناچیز وی بتواند آنگونه که شایسته و بایسته است حقّ مطلب را ادا نماید.

• هدف های تحقیق

الف-هدف  اصلی تحقیق:بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه

ب-هدف های فرعی تحقیق

 1-بررسی و نمایاندن روابط اجتماعی و بیان ارزشهای دینی و ادبی آن.

 2-دیدگاه امام علی (ع) در مورد ارتباط با گروه های مختلف مردم.

 3- دیدگاه سعدی شیرازی در مورد نحوة ارتباط با گروه های مختلف مردم.

 4-تفاوت ها و شباهت های دیدگاه های آنان در زمینه های مختلف.

1-5- ضرورت انجام تحقیق

 گذشته را چراغ آینده دانسته اند، ملّتی که تاریخ پربار و پرشکوهی را پشت سر گذاشته، با آموختن فرهنگ ها و آداب و رسوم ها و نحوة ارتباط با گروه های مختلف جامعه، می تواند گردن فرازانه در میان ملّت های دیگر سرراست کند و داعیة رهبری و بزرگی برملّتهای بی تاریخ را داشته باشد.به دلیل آنکه بزرگان ما آثار ارزشمند زیادی را در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی نوشته اند لذا در حال حاضر استخراج این مطالب و مدوّن ساختن آنها می تواند مایة افتخار جامعة ما  در برابر کشورهای دیگر باشد.

 با این توصیف ضرورت پژوهش و مطالعه دربارة اوضاع اجتماعی و شناخت نحوة ارتباط با گروه ها و اقشار مختلف جامعه، آشکار است. مطالعة نهج البلاغه و هم چنین آثار سعدی، ما را تا حدّ زیادی با نحوة ارتباط با دیگران آشنا می سازد.

1- 6-استفاده کنندگان از نتایج تحقیق:

 1-استادان، پژوهشگران و  دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی

2-دانشگاهها و مراکز پژوهشی

3-دانشجویان رشتة علوم اجتماعی و علاقه مندان به مباحث جامعه شناختی

 1-7-سؤالها و فرضیه های تحقیق

 1-روابط اجتماعی چیست؟

2- ضرورت شناخت روابط اجتماعی در گذشته چیست؟

 3-از دیدگاه امام علی (ع) ارتباط با گروه های مختلف جامعه چگونه باید باشد؟

4-از دیدگاه سعدی شیرازی، ارتباط با گروه های مختلف چگونه باید باشد؟

 5-امام علی (ع) بسیار به نحوة ارتباط با دیگران اهمیّت داده اند.

6-امام علی (ع) معتقد اند با هر کسی متناسب با مقام و جایگاه او باید ارتباط برقرار کرد.

7-سعدی شیرازی معتقد است در ارتباط با دیگران باید آداب و اصول خاصّی را رعایت کرد.

1- 8-تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها یا فرضیه های تحقیق

 1-اجتماع: واژه ی اجتماع به طور تحت الّفظی توصیفی است از گردهمایی دو یا چند نفر و از این نظر با واژة گروه مترادف است. غالباً تعاریفی که جامعه شناسان از جامعه به دست داده اند با یکدیگر شباهت دارد و نکات مشترکی در آنها دیده می شود. بسیاری از متفکّرین، جامعة انسانی را با بدن انسان مقایسه کرده اند که این شیوة تفکّر را باید در یونان قدیم جست و جو کرد، جهت ارائة تعریفی جامع از جامعه، باید چنین اذعان داشت که یک جامعه، جمعیتی سازمان یافته از اشخاص است که با هم در سرزمینی مشترک سکونت دارند، با همکاری در گروه ها نیازهای اجتماعی، ابتدایی و اصلی شان را تأمین می کنند و با مشارکت در فرهنگ مشترک به عنوان یک واحد اجتماعی متمایز شناخته می شوند.

 2-ارتباط فرد و اجتماع: این موضوع که انسانها در ارتباط با دیگران از آنها تأثیر می پذیرند و می توانند در دیگران تأثیرگذار باشند؛ مورد تصدیق تمامی روان شناسان و جامعه شناسان می باشد. در این دنیا، در امتداد زندگی با هر گونه صورت و کلام و کردار مواجه می شویم که هر یک از آن پدیده ها می تواند در ما تأثیری ایجاد کند. چگونگی ارتباط و تعامل با افراد جامعه می تواند در میزان این تأثیرپذیری نقش مؤثّری داشته باشد.

 3-ارتباط: عبارت است از فنّ انتقال افکار، اطلاعات و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر. به طور کلّی هر فرد برای ارتباط با دیگران و انتقال پیام های خود به ایشان از وسایل مختلف استفاده می کند.

1-9-واژه های کلیدی طرح تحقیق

ارتباط اجتماعی ، بوستان وگلستان ، نهج البلاغه ، امام علی علیه السلام ، سعدی شیرازی وادبیّات تطبیقی

1-10- پیشینۀ نظری و تجربی

 الف) مبانی و چهارچوب نظری انجام پژوهش: از آنجا که موضوع ارتباط مسئلة مورد بحث بسیاری از جوامع بوده است،پیشینه ای با قدمت بسیلر برایش در نظر گرفته می شود. از جمله  آثار بسیاری با موضوعات و عناوین اجتماعی پدید آمده اند به طوری که این گونه  آثار را در حوزة ادبیات تعلیمی جای می دهند. در نهج البلاغه نیز مسائل ارزشمند زیادی پیرامون روابط اجتماعی  در لابه لای خطبه ها،نامه ها و حکمت ها ذکر شده است.پیرامون روابط اجتماعی در آثار سعدی نیز مطالب زیادی ذکر شده و تحقیقات ارزشمندی نیز انجام شده است در خصوص نهج البلاغه نیز پژوهش های مختلف زیادی صورت گرفته است.اما در مورد بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه پژوهش مستقلی یافت نشد،بلکه همانگونه که گفته شد در مورد هر کدام از آنهاکتابها،مقالات و پایان نامه هایی تألیف شده است که در این پژوهش به تناسب موضوع از برخی از آنها می توان استفاده کرد.

 ب- چکیدة تحقیقات انجام شده در ایران

بر اساس بررسی های به عمل آمده تاکنون پژوهشی در موضوع بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه انجام نگرفته است.البته مقالات ،پایان نامه ها و کتابهای زیادی در ابعاد مختلف روان شناسی ،جامعه شناسی ،انسان شناسی و….از دل کتاب ارزشمند نهج البلاغه و آثار سعدی استخراج شده است.از جمله روان شناسی زن در نهج البلاغه،امام علی و روابط مردمی در نهج البلاغه،شناخت مفاهیم سازگار با توسعه در ادب فارسی و……

1-11-روش اجرای تحقیق

الف) نوع تحقیق بر اساس طرح تحقیق و اهداف تحقیق:

این تحقیق از گونة پژوهش های کتابخانه ای می باشد . نگارنده پس از بررسی، طبقه بندی و مقایسة منابع، نکات لازم را در قالب فیش یادداشت نموده و نتایج فراهم آمده، پس از تجزیه و تحلیل جامع ثبت خواهد شد.

 ب) شیوةجمع آوری داده ها: درمرحلة نخست پس از مشورت با استادان گرانقدر و با توجه به علاقه ای که به بررسی روابط اجتماعی داشتم،موضوع«بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه»برای پایان نامه انتخاب شد. سپس کتب اجتماعی متفاوت جهت آشنایی با روابط اجتماعی مطالعه شد و در مرحلة بعدی  مطالب مرتبط درکتبی که در این زمینه مورد مطالعه قرار گرفته بودند استخراج شده و بعد از تجزیه و تحلیل جامع ثبت شده اند.

– ابزارهای تحقیق:

1)کتاب و کتابخانه

2)مقالات و پژوهش های مرتبط با موضوع

3) برگة یادداشت(فیش)،لوازم التّحریر

4) شبکه های مجازی (اینترنت) و نرم افزارهای مرتبط

     میراث مکتوب اسلامی از جمله ذخایر گرانبها و باارزشی است که ارتباطی تنگاتنگ با کتاب خدا و سنّت پیامبر9دارند؛ زبان و ادبیّات شیعی، در برگیرندة این میراث عظیم اسلامی است که هم آثار ادبی، و هم آثار اسلامی را که در منقبت ائمّه نوشته شده­اند، در بر می­گیرد. زبان و ادبیّات عربی نیز، از جمله زبانهای بزرگ دنیاست که در حوزة دین، سهم بزرگی را به خود اختصاص داده است و تعداد زیادی از این آثار، به این زبان نوشته شده­اند. اندیشمندان مسلمان، حفظ و نشر اینگونه آثار را جزء وظایف شرعی خود می­دانند. میرجلال­الدّین محدّث ارموی، از جملة این پژوهشگران است که در حوزة دین و متون اصیل تاریخ تشیّع، کارهای پژوهشی برجسته­ای را انجام داده است. او با بهره­گرفتن از محضر فضلا و علمای دینی و حوزوی و بالأخص تلاش و کوشش شبانه­روزی خود، به استیلای علمی بر فقه، اصول، حدیث، کلام، صرف و نحو، لغت، زبان و ادبیّات عربی، و درک عمیق از نصوص اسلامی دست یافت. از این علوم و فنون، در تصحیح متون اصیل شیعی، در هر دو حوزة زبان و ادبیّات فارسی و عربی، استفاده نمود.

    در این پژوهش که به روش «مصاحبه»، «سندکاوی»، و «کتابخانه­ای» انجام گرفته، سعی شده که  زبان و ادبیّات شیعی و عربی مورد بررسی قرار گیرد، و از این چشم­انداز، به نقش و جایگاه این دانشمند متعهّد، در حوزة زبان و ادبیّات شیعی و عربی پرداخته شود.

    نتایج این پژوهش نشان می­دهد که اوّلاً: تحقیق و تعمّق کردن در متون و ادبیّات شیعی و همچنین؛ فراگرفتن زبان و ادبیّات عربی به عنوان زبان دینی ما، کاری است ضروری و بایسته. ثانیاً: آشنا شدن با وجوه شخصیّت، زندگی و بویژه کارهای پژوهشی این استاد فرهیخته، از جمله: نوشتن تعلیقات، مقدّمه­ها و تصحیحات پربار او بر متون اصیل شیعی، از جمله کارهای باارزش و ذی قیمتی است که در راه رسیدن به هدف متعالی کمال، نقش بزرگی دارند.

 واژگان کلیدی: میرجلال­الدّین محدّث ارموی، ادبیّات شیعی، ادبیّات عربی، نقد و تصحیح متون، تعلیقات، حواشی.

 فهرست مطالب:

 عنوان                                                                                                             صفحه

 فصل اوّل: کلّیّات و تعاریف………………………………………………………………….13-1

1-1-­­ مقدّمه………………………………………………………………………………………………………………2

1-2-­ بیان مسأله………………………………………………………………………………………………………….3

1-3-­ اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………3

1-4-­ ضرورت انجام تحقیق………………………………………………………………………………………….4

1-5-­ استفاده کنندگان از نتایج تحقیق……………………………………………………………………………4

1-6-­ سؤالها و فرضیّه­های تحقیق…………………………………………………………………………………..4

1-7-­ تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها و فرضیّه­های تحقیق…………………………………………..5    

1-8-­ کلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آنها…………………………………………………………..7

1-9-­ پیشینة نظری و تجربی………………………………………………………………………………………….7

1-10-­ روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………………………….8

1-11-­ سالشمار………………………………………………………………………………………………….13-10

فصل دوم: زندگینامه، ویژگیهای اخلاقی، ­و  علائق استاد میرجلال­الدّین محدّث اُرمَوی…………… 45-16

گفتار اوّل………………………………………………………………………………………………………………..16

2-1-­­ زندگی و شرح احوال میرجلال­الدّین محدّث ارموی  …………………………………………16

گفتار دوم………………………………………………………………………………………………………………..46

2-2-­ اخلاق و علائق استاد محدّث ارموی……………………………………………………………….46

        2-2-1-­­ صفات اخلاقی استاد محدّث……………………………………………………………..46              

      2-2-1-1-­ تقیّد به شریعت و دلبستگی شدید به اهل بیت ………………………….46

                  2-2-1-2-­ صداقت و درستکاری………………………………………………………………49

                  2-2-1-3-­ قدرشناسی………………………………………………………………………………50

                  2-2-1-4-­ مناعت طبع و ساده­زیستی…………………………………………………………..51

                  2-2-1-5-­ وقت­شناسی…………………………………………………………………………….53

                  2-2-1-6-­ تقوا و اخلاص در عمل…………………………………………………………….53

       2-2-2-­ علائق استاد محدّث ارموی …………………………………………………………………54

فصل سوم: آثار و خدمات استاد محدّث ارموی……………………………………………….119-59

آثار و خدمات استاد محدّث محدّث ارموی……………………………………………………………..60

گفتار اوّل………………………………………………………………………………………………………………..62

3-1-­­ شیوة مقدّمه­نویسی، تصحیح و تعلیقه­نویسی استاد محدّث ارموی  بر متون……………….62

       3-1-1-­ شیوة مقدّمه­نویسی…………………………………………………………………………………..62

       3-1-1-1-­ مقدّمه­های کتب…………………………………………………………………………………62

        3-1-1-1-1-­ شیوة مقدّمه­نویسی استاد محدّث………………………………………………….63            

               3-1-1-1-1-1-­ معرّفی مؤلِّف از منابع اصیل………………………………………..64

                           3-1-1-1-1-2-­ معرّفی مؤلَّف از منابع اصیل………………………………………..65

                           3 -1-1-1-1-3-­ سبب طبع کتاب……………………………………………………..66

                            3-1-1-1-1-4-­ بیان اهمّیّت کتاب…………………………………………………..67                  

           3-1-1-1-1-5-­­ معرّفی نسخه­های خطّی کتاب……………………………………67          

                   3-1-1-1-1-6-­­­ بیان خصوصیّات نسخه­های منحصر به فرد……………………68               

            3-1-1-1-1-7-­­­­ کلمة اعتذار…………………………………………………………….69

                          3-1-1-1-1-8-­­­­­ اهدای کتاب……………………………………………………………70

                          3-1-1-1-1-9-­ کلمة تقدیر و تشکّر…………………………………………­­­­­……….71

                          3-1-1-1-1-10-­­ تاریخ اتمام مقدّمه…………………………………………………..73

        3 -1-2-­ تصحیح متون……………………………………………………………………………………….74

        3-1-2-­1-­ شیوة استاد محدّث در تصحیح متون……………………………………………………..77                

      3-1-2-­1-­1-­ توضیحات لغوی……………………………………………………………….80

                     3-1-2-­1-­2-­ توضیحات اصطلاحی و کنایی……………………………………………..81

                     3-1-2-­1-­3-­­ درج نسخه بدلها………………………………………………………………..83

                     3-1-2-­1-­4-­­­ ارجاع دادن به منابع و مآخذ دیگر برای تکمیل متن………………….84

                     3-1-2-­1-­5-­­­­ نقد متن……………………………………………………………………………85

                      3-1-2-­1-­6-­­­­­ تکمیل و تقویت مطالب متن……………………………………………….85       

              3-1-2-­1-­7-­­­­­­ برشمردن اشتباه مؤلّف یا شارح…………………………………………….86

        3-1-3-­ تعلیقه­نویسی…………………………………………………………………………………………89

       3-1-3-­1-­ شیوة تعلیقه­نویسی استاد محدّث……………………………………………………….90

                   3-1-3-­1-­1-­ ویژگیهای سبکی………………………………………………………………93

                   3-1-3-­1-­2-­­ توضیحات لغوی……………………………………………………………….93

                   3-1-3-­1-3-­­­ ذکر قصّه­ها و حکایتها………………………………………………………..94

                   3-1-3-­1-4-­­­­ اطّلاعات جغرافیایی…………………………………………………………..94

                   3-1-3-­1-5-­­­­­­ وقایع تاریخی…………………………………………………………………..95

گفتار دوم……………………………………………………………………………………………………………….95

3-2-­ معرّفی اجمالی آثار استاد محدّث ارموی………………………………………………………….95

گفتار سوم……………………………………………………………………………………………………………..105

3-3-­ شخصیّت علمی استاد محدّث ارموی و جایگاه علمی ایشان……………………………….105

       3-3-1-­ شخصیّت علمی استاد محدّث ارموی………………………………………………….105

                 3-3-1-­1-­ دقّت و وسواس عالمانه در تحقیق……………………………………………….106

                 3-3-1-­2-­­ علم دوستی…………………………………………………………………………….108

                 3-3-1-­3-­­­ روحیّة انتقادی………………………………………………………………………..110

                 3-3-1-­4-­ رعایت انصاف علمی……………………………………………………………….112

­­­                  3-3-1-­5-­­ فروتنی و تواضع علمی……………………………………………………………..113

                 3-3-1-­6-­­­ آزادمنشی و اهل مباحثه بودن…………………………………………………….115

                 3-3-1-­7-­­­­ سخاوت علمی و نیک محضری…………………………………………………116

       3-3-2-­ جایگاه علمی استاد محدّث ارموی……………………………………………………..117

فصل­ چهارم: جایگاه استاد محدّث ارموی در ادبیّات شیعی و عربی و تأثیر او در هر دو حوزة شیعی و عربی…………  264-120

جایگاه استاد محدّث در ادبیّات شیعی و عربی و تأثیر او در هر دو حوزة شیعی و عربی…………………121

گفتار اوّل ……………………………………………………………………………………………………………..123

4-1-1-­ استاد محدّث ارموی و ادبیّات شیعی……………………………………………………………….123

           4-1-1-1-­ زبان و ادبیّات شیعی………………………………………………………………………123

                          4-1-1-­1-­1-­ جایگاه استاد محدّث در ادبیّات شیعی……………………………. 140

                          4-1-1-­1-­1-­1-­­ارجاع­دادن­به­منابع­حدیثی­برای­تکمیل و تقویت متن…………..145

                          4-1-1-1-­1-­2-­­ ذکر کردن منبع و مرجع آیات و احادیث……………………..146

                          4-1-1-1-­1-­3-­­­ بیان شأن نزول آیات قرآن…………………………………………147

                          4-1-1-1-­1-4-­ اثبات جعلی­­بودن احادیث موضوعه…………………………… 148

                         4-1-1-1-­1-5-­ اثبات متواتر بودن احادیث…………………………………………150

                          4-1-1-1-­1-6-­ پاسخ­دادن به تهمتها………………………………………………….151

­­­                          4-1-1-1-­1-7-­­ معرّفی فرقه­های مخالف شیعه……………………………………..154

                          4-1-1-1-­1-8-­ بیان وقایع تاریخی……………………………………………………155

                          4-1-1-1-­1-9-­ ترجمة احوال خاندان شیعه…………………………………………156

­­                          4-1-1-1-­1-10-­ معرّفی راویان و ثقات أئمّه……………………………………….158

گفتار دوم……………………………………………………………………………………………………………..159

4-2-­ 1-­­ استاد محدّث ارموی و ادبیّات عربی………………………………………………………………159

             4-2-­1-­1- زبان و ادبیّات عربی……………………………………………………………………..159

              4-2-­1-­1-1-­­ جایگاه استاد محدّث ارموی در ادبیّات عربی……………………………….162

                                  4-2-­1-­1-­1-­1- به کار بردن آیات قرآنی در متن………………………….167

                                  4-2-­1-­1-1-­2-­ به کار بردن احادیث در متن……………………………….168

­                                  4-2-­1-1-­1-3-­ به کار بردن اصطلاحات عربی…………………………….169

­                                  4-2-­1-­1-1-4-­­ به کار بردن ضرب­المثلهای عربی…………………………169

                                  4-2-­1-­1-1-5-­ به کار بردن اشعار عربی…………………………………….170

                                  4-2-­1-1-­1-6-­ ذکر نکات صرفی…………………………………………….171

­                                  4-2-­1-1-­1-7-­ به کار بردن عبارات عربی………………………………….172

­                                  4-2-­1-1-­1-8-­­ توضیح حواشی و تعلیقات و مقدّمه­ها به عربی………..172

                                  4-2-­1-1-­1-9-­­­­ تمایل به اطناب­گویی در توضیح مطالب……………….173

گفتار سوم……………………………………………………………………………………………………………..173

4-3-­ بررسی و تحلیل آثار استاد محدّث ارموی………………………………………………………173

       4-3-­1-­ تفسیر……………………………………………………………………………………………….. 174

                  4-3-­1-­1-­ تصحیح و انتشار «تفسیر گازر»…………………………………………………..174

                  4-3-­1-­2-­­ تصحیح و انتشار «تفسیر شریف لاهیجی»……………………………………..180

        4-3-2-­ حدیث………………………………………………………………………………………………182

                    4-3-2-­1-­ تصحیح و انتشار «المحاسن»…………………………………………………….182

                    4-3-2-2-­­ تصحیح و انتشار «شرح فارسی غررالحکم و دررالکلم»…………………184

                    4-3-2-3-­­­ تصحیح و انتشار «شرح احادیث طینت»……………………………………..186

                    4-3-2-4-­­­­ تصحیح و انتشار «شرح فارسی شهاب­الاخبار»……………………………..187

                    4-3-2-5- تصحیح و انتشار ­ «الرّساله­العلّیّه»………………………………………………..190

                    4-3-2-6-­­ تصحیح و انتشار «شرح­ مأةِ الکلمةِ»…………………………………………..192

                    4-3-2-7-­­­ تصحیح و انتشار شرح عبدالوهّاب بر «مأة الکلمةِ»……………………….195

                    4-3-2-8-­­­­ تصحیح و انتشار «مطلوب کلّ طالب…………………………………………195

        4-3-3-­ تاریخ و سیره………………………………………………………………………………………197

                    4-3-3-1-­ تصحیح و انتشار «التّفضیل»……………………………………………………..197

                    4-3-3-2-­ تصحیح و انتشار «التّعریف بوجوب حقّ­الوالدین»…………………………198

­                    4-3-3-3-­ تصحیح و انتشار «آثار­الوزراء»………………………………………………….198

                    4-3-3-4-­­ تصحیح و انتشار «نسائم­الاسحار من لطائم­الاخبار…………………………200

                    4-3-3-5-­­­ تصحیح و انتشار «فردوس»………………………………………………………203

                    4-3-3-6-­­­­ تصحیح و انتشار «الغارات»………………………………………………………206

                    4-3-3-7-­­­­­ تصحیح و انتشار «الدّلائل­البرهانیّه»…………………………………………….210

        4-3-4-­ اخلاق و عرفان……………………………………………………………………………………211

                    4-3-4-1-­ تصحیح و انتشار أسرار­الصّلوة………………………………………………….211

                    4-3-4-2-­­ تصحیح و شرح «رسالة زاد­السّالک»………………………………………….212

                    4-3-4-3-­­­ تصحیح و انتشار «نجاتیه»………………………………………………………..215

                    4-3-4-4-­­­­ تصحیح و انتشار «شش رسالة فارسی»………………………………………..216

                    4-3-4-5- تصحیح و انتشار ­ «شرح فارسی مصباح­الشّریعه و مفتاح­الحقیقه»………217

­­­­                    4-3-4-6-­­ تصحیح و انتشار «رسالة نیّت»…………………………………………………..218

                     4-3-4-7-­ تصحیح و انتشار «حکمت اسلام»……………………………………………..218

        4-3-5-­ رجال و تراجم و انساب………………………………………………………………………..221

                    4-3-5-1-­ تألیف ­و انتشار «فیض­الإله فی ترجمه قاضی نورالله»………………………221

                    4-3-5-2-­ استخراج و طبع فهرست کتاب «التّدوین فی ذکر اخبار قزوین»………221

                    4-3-5-3-­ اهتمام و طبع «رجال ابن داوود»………………………………………………..222

                    4-3-5-4-­­ اهتمام و طبع «رجال ابن برقی»…………………………………………………224

                    4-3-5-5-­­­ اهتمام و طبع «سه رساله در علم رجال»………………………………………225

                    4-3-5-6-­ اهتمام و طبع «الفصول­الفخریّه»…………………………………………………226

        4-3-6-­­ عقائد و کلام………………………………………………………………………………………228

                    4-3-6-1-­ تصحیح و انتشار «میزان­الملل»………………………………………………….228

                    4-3-6-2-­ تصحیح و انتشار «الصَّوارِمُ­المُهرَقَه فی نَقدِ الصَّواعِقِ­المُحرَقَه»…………..229

­­                    4-3-6-3-­ تصحیح و انتشار «النّقض»……………………………………………………….231

                    4 -3-6-4-­­ تصحیح و انتشار «مفتاح­التّحقیق»……………………………………………..252

                    4-3-6-5-­­­ تصحیح و انتشار «نِقَاوَةُ­الاصَابَه فیمَن أجمَعَت عَلَیهِ­العِصَابَة»……………..253

                    4-3-6-6-­­­­ تصحیح و انتشار «الاصول­الاصلیّه»…………………………………………….253

                    4-3-6-7-­­­­­ تصحیح و انتشار «الحقّ­المبین»………………………………………………….254

                    4-3-6-8-­ تصحیح و انتشار «الایضاح»……………………………………………………..254

        4-3-7-­ ادبیّات و شعر………………………………………………………………………………………257

                    4-3-7-­1-­ تصحیح و انتشار «دیوان الحاج میرزا أبوالفضل­الطّهرانی»……………….257

                    4-3-7-­2-­­ تصحیح و انتشار «دیوان قوامی رازی»……………………………………….259

                    4-3-7-­3-­­­ تصحیح و انتشار «دیوان اشعار راوندی»……………………………………..262

فصل پنجم: نتیجه­گیری…………………………………………………………………………………267-265

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………287-268

کتابها……………………………………………………………………………………………………………………268

مقالات………………………………………………………………………………………………………………….279

پایگاههای اینترنتی…………………………………………………………………………………………………..287

پیوستها………………………………………………………………………………………………………………288

-1-­ مقدّمه:

 

 

 

     متون و نصوص اسلامی، از جمله ذخایر گرانبها و باارزشی هستند که در معتبرترین گنجینه­های دنیای شرق و جهان غرب خفته­اند، و در لابه­لای اوراق آنها، حاصل تجارب ظاهری و باطنی هزاران رهرو طریق علم و ایمان، بازتاب یافته است. لذا، حفظ و نشر این آثار که با کتاب خدا و سنّت حضرت رسول9و آداب اهل بیت عصمت و طهارت رابطه­ای تنگاتنگ دارند و چشم­اندازهایی تازه در جهان اندیشه و ذوق می­گشایند، کاری است ضروری و شایسته. به جرأت      می­توان گفت که آثار مکتوب فارسی و عربی به­طور عمده و در اساس، مبلّغ و مروّج اندیشه­های اسلامی هستند. از این­رو، برای بیرون ­کشیدن این آثار پرارزش از زیر گرد غلیظ نسیان، هر چه کوشش شود، اندک است. تصحیح این متون و نصوص و نوشتن تحشیه و تعلیقه بر این متون، به منزلة ارائة برنامه­ای عملی است، برای سیر و سلوک در راه حقّ.

     استاد میرجلال­الدّین محدّث ارموی، از مصحّحان و محقّقان و عالمان بزرگ ایرانی است که خدمات ارزنده و شایسته­ای را، در راستای علم و ادب و فرهنگ و معارف دین، ارائه داده است. او نقش بسیار مهمّی در احیای میراث مکتوب اسلامی و بویژه شیعی داشته، آن­ هم در زمانی­که، کمترین توجّهی به این متون مبذول نمی­شد؛ بزرگ­مردانی چون او، بی­تفاوت از اظهار­ نظرهای این و آن، گنجینه­های فکری مسلمانان را احیا کردند.

    در میان کارهای پژوهشی او که همه شاخص­اند، تصحیح و تحشیه و نگارش تعلیقات گرانبار بر کتاب ارزشمند «النّقض»، درخشش و جلوة ویژه­ای دارد و در ذهن پژوهشگران و کتاب­شناسان و متتبّعان، نام محدّث ارموی و «النّقض»، هر یک یادآور دیگری است. دیگر شاهکارهای او نظیر: شرح فارسی «غُررالحکم­ و دُررالکلم»، «شرح فارسی شهاب­­الاخبار»، «الرّساله­­العلّیّه»، «آثارالوزراء»، «نسائم­الاسحار من­ لطائم­­الاخبار»، «تفسیر شریف­ لاهیجی»، «تفسیر گازر»، «صوارم­المُهرَقَه»، «التَّفضیل»، و «المحاسن»، گذشته از موضوعات مهمّ تاریخی، حدیثی، و رجالی؛ آثاری چون تفسیر گازر، از جهت قدمتِ نثرنویسی، مورد توجّه پژوهشگران فارسی زبان هستند.

    بر آثار و متون تصحیحی او و تأثیر این متون در ادبیّات شیعی و عربی، نقش و جایگاه استاد را مشخّص می­کند. امّا با وجود این، برای شناساندن چهرة علمی و آثار و خدمات این استاد بزرگوار، کاری درخور و شایسته انجام نگرفته است. با توجّه به تأثیر فراوانی که این آثار در حوزة ادب شیعی و عربی دارند، می­توان به نقش و جایگاه او پی­ برد. و شناساندن جایگاه این شخصیّت والا، بر هر پژوهشگر حوزوی و دانشگاهی لازم است.

1-2-­ بیان مسأله

       دین همواره نقش اساسی در پیدایش، تحوّل، و بالندگی تمدّن و علوم و فنون، و به­طورکلّی، فرهنگ عامّ بشری داشته است. و در تمدّن اسلامی، اسلام نقش یگانه و آغازین، در ظهور و شکوفایی آن دارد. همة علوم و فنون، به ­نوعی منشأ آنها انگیزة دینی و نصوص اسلامی است؛ در رأس علوم، ادبیّات است که ارتباطی تنگاتنگ با متون و نصوص دینی دارد؛ متونی که بیشتر به زبان عربی نوشته شده­اند و رابطه­ای تنگاتنگ با زبان و ادب عربی دارند. علمای شیعه در پیدایش علوم و فنون شیعی، همیشه پیشگام بوده­اند و کتب علمی فراوانی در این زمینه، تدوین و تألیف کرده­اند؛ استاد محدّث، یکی از نمونة این عالمان وارسته بود که دارای درد دین بوده، و از سر اعتقاد، کارهای تحقیقی برجسته­ای، به جامعة فرهنگی و ادبی ارائه کرده است. 

    او به عنوان یک عالم متعهّد فرهنگ شیعی، کوشید تا با زدودن گرد ­و غبار از چهرة متون اسلامی و بویژه شیعی، بسیاری از این متون را تصحیح، و به زیور طبع آراست. و مقدّمه­ها و تعلیقات موشکافانة او بر این متون، او را مرجع و منبع بسیاری از علما و فضلا کرده است.      کوشیده­­ایم تا در این پژوهش که مشتی از خروار است و عشری از اعشار، در حدّ توان خود، نقش و جایگاه این عالم وارسته و فاضل برجسته را، در ادبیّات شیعی و عربی بررسی کنیم.

1-3-­ اهداف تحقیق

     آشنا شدن با زندگینامه و آثار و خدمات علما و فضلا، شور و شوقی دیگر به انسان می­دهد و او را در ادامة مسیر ناهموار زندگانی، بیشتر دلگرم می­کند؛ بالأخصّ عالمان وارسته­ای که در حوزة دین و معارف اهل بیت، عمری را تلاش و کوشش کردند. استاد میرجلال­الدّین محدّث ارموی، از این عالمان وارسته بود که علم و ایمان به بهترین نحو، در وجودش عجین شده بود. تمام وجودش را وقف احیای آثار مکتوب شیعی کرد که عناکب نسیان، تارهای خود را بر روی آنها تنیده بود.

    با توجّه به تلاش و کوششهای بی­وقفة او در حوزة ادب شیعی و عربی، معرّفی­کردن و شناساندن چهرة علمی و درجة معرفت او در زمینة کارهای پژوهشی­اش، کاری است دلپذیر و وظیفة شرعی هر انسانی، برای الگو قرار دادن او برای طالب علمان.

1-4-­ ضرورت انجام تحقیق

     امروزه تحقیق و پژوهش در متون دینی، و آشنا شدن با زندگانی و آثار و خدمات عالمان دینی، از ارزش والایی برخوردار است؛ چرا که سعادت دنیوی و اُخروی در پی دارد. صرف­نظر از تلاشها و خدمات بی­وقفة آنها، در احیای این متون، و تلاش برای اعتلای فرهنگ این مرز و بوم.   

    بنابراین، معرّفی پژوهشگرانی چون استاد محدّث ارموی، و شناساندن آثار و خدمات و کارهای پژوهشی این پیر میدان تحقیق و پژوهش، در حوزة متون شیعی و عربی، و احیای این متون از زیر گرد غلیظ نسیان، کاری است لازم و ضروری. و با توجّه به نقش مهمّی که استاد محدّث در احیای آثار مکتوب شیعی داشته، در این راه تاکنون، کاری مستقلّ و درخور صورت نگرفته است.  

    بنابراین، لازم و ضروری به نظر می­رسد که این اسطورة علم و ایمان، شناخته شود و به همگان معرّفی گردد تا حقّ مطلب ادا شود.

 1-5- استفاده­کنندگان از نتایج تحقیق

     استفاده­کنندگان از تحقیق در مرحلة اوّل، دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی و عربی و استادان دانشگاه­ها و سپس طلّاب حوزه­های علمیّه و همة علاقه­مندان به زبان و ادب فارسی و عربی است.

تأثیر و نقش استاد محدّث ارموی در احیا و شناخت منابع شیعه­شناسی تا چه حدّ بوده است؟

• ­ ­شیوة استاد محدّث ارموی در «مقدّمه­نویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، چگونه بوده است؟
• علّامه محدّث ارموی در تحقیقات ادبیّات عربی، چه جایگاهی دارد؟
• ­ نقش استاد محدّث ارموی در دفاع از حقّانیّت مذهب تشیّع چیست؟

فرضیّه­ها:

• ­ استاد محدّث ارموی، تلاشهای گسترده­ای را در جهت گردآوری، و تصحیح و انتشار منابع شیعی به­ عمل آورده­اند و کارهای تحقیقی برجسته­ای به جامعة فرهنگی و ادبی ارائه کرده­اند.
• ­­ استاد محدّث، در «مقدّمه­نویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، تا اندازه­ای پیرو شیوة قدما بود و براساس گرایشهای حوزوی خود، مقدّمه­ها و تعلیقات مطوّلی را بر متون تصحیحی خود نگاشته­اند.
• تسلّط و احاطة کامل استاد محدّث، بر تمام زیر شاخه­های ادبیّات عرب، و تحقیق و پژوهش در متون و نصوص اسلامی که بیشتر به زبان عربی نوشته شده­اند، او را بر آن داشته که بیشتر به تصحیح متون عربی روی آورد.
• ­ استاد محدّث بی­گمان، از پرچمداران معارف شیعی و مذهب اهل بیت بوده­اند و به ­جرأت می­توان گفت که در حوزة متون شیعه، مصحّحی به اندازة وی، از حریم تشیّع و معارف خاندان وحی دفاع نکرده است.

1-7- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها و فرضیّه­های تحقیق

 ­­ میرجلال­الدّین محدّث ارموی:

      میرجلال­الدّین محدّث ارموی از مصحّحان و پژوهشگران دینی معاصر است که نقش بسیار مهمّی در احیای میراث مکتوب اسلامی داشته، و مصحّحی برجسته در حوزة متون اصیل تاریخ تشیّع بوده است. او با بهره­گرفتن از محضر فضلا و علمای دینی و حوزوی، و بالأخص تلاش و کوشش شبانه­روزی خود، به استیلای علمی بر فقه، اصول، حدیث، کلام، صرف و نحو، و لغت و زبان و ادبیّات عربی، و درک عمیق از نصوص اسلامی دست یافت. و از این علوم و فنون، در تصحیح متون اصیل شیعی، در هر دو حوزة زبان و ادبیّات فارسی و عربی استفاده نمود. آنچه که کار این استاد فرهیخته را از دیگر پژوهشگران متمایز ساخته؛ نوشتن تعلیقات، تصحیحات، و مقدّمه­های بسیار دقیق و پربار بر متون اصیل شیعی است.

­­ ادبیّات شیعی:

      در برگیرندة آثار ادبی و متون و نصوص اسلامی است که در آن، از ارزشهای خاصّ شیعه دفاع می­شود، و یا در مناقب و مراثی بزرگان دین، یا دربارة حادثه­های مهمّ تاریخ تشیّع، مطالبی را با بیان هنری ارائه می­دهد.

 ­­ ادبیّات عربی:

    در برگیرندة آثار ادبی است که به زبان فصیح عربی؛ یعنی زبانِ قرآن نوشته شده­اند و گسترة زمانی از 150 سال قبل از اسلام تا عصر حاضر را در بر می­گیرند که در دورة اوّل، شامل قصاید مشهور اعراب جاهلی و خطبه­های معروف آنان است. و در دورة خلفای راشدین، در برگیرندة شعر اسلامی است که اغلب در رثای شهدا و مدح پیغمبر9و اسلام است و پس از آن، در دورة اموی، بازتاب آن به ادبیّات جاهلی و اندکی ادبیّات اسلامی، و در عصر عبّاسیان، با آشنایی اعراب با فرهنگ ملل متمدّن، به اوج شکوفایی و اعتلا، چه در بُعد لفظ، و چه در بُعد معنا می­رسد و پس از سقوط بغداد تا شروع نهضت ادبی جدید، تحت تأثیر ادبیّات اروپا، سیر نزولی و انحطاط می­پیماید. آثاری ارزشمند از فضلا و دانشمندان در این زمینه، به یادگار مانده است.

­­ نقد و تصحیح متون:

    «نقد» در لغت، به کار افرادی گفته می­شود که زرِ خالص را از ناخالص با سنگِ محک، متمایز می­نمودند و در اصطلاح ادبیّات، به بررسیِ فنّیِ آثار ادبی، و مشخّص­کردن محاسن و معایب آن، براساس معیارهای خاصّ ادبی و علمی، اطلاق می­گردد. در مورد متون خطّی قدیمی، براساسِ مقایسة نسخه­های معتبر و نزدیک به زمان تألیف، در پی یافتن متن و ضبط صحیح کلمات و عبارات و نزدیک ­کردن متنِ نسخه با متنِ مؤلّف، همراه با دلایل علمی و فنّی است.

­ ­ تعلیقات:

     «تعلیقات»، جمع تعلیق است، مصدر باب تفعیل، در عربی، به معنای «درآویختن چیزی و متعلّق گردانیدن است» و در فارسی، به معنای ضمیمه، تتمّه، حاشیه، و حتّی فهرست می­آید. در تعلیقات که معمولاً در آخر متن اصلی کتاب می­آید، در مورد مشکلاتِ لغوی، ادبی، و تاریخی متن، بحث می­شود.

­­ حواشی:

    «حواشی»، جمع حاشیه است؛ به معنای مطالب وابسته به عباراتِ متن کتاب، مندرج در قسمتهای کناره­های سه­گانة صفحات نسخه، به­طوری­که، تمام زمینة کناره­ها را شامل نگردد.

:

بیماری پارکینسون یک اختلال تخریب کننده نورونی شدید و پیش رونده سیستم عصبی مرکزی است که یکی از شایع ترین اختلالات حرکتی می­باشد. برای اکثر بیماری‌های تخریب کننده عصبی اقدامات موجود حکم مسکن را دارند. به علت اینکه شواهد متعددی پیشنهاد می­کنندکه دربسیاری از بیماری‌های تخریب کننده نورونی مرگ سلولی غیر عادی رخ می­دهد، داروهایی که بتوانند مرگ سلولی را متوقف کنند ممکن است از تخریب نورونی بیشتر جلوگیری کرده و پیشرفت بیماری را آهسته کنند. ترکیبات عمده عصاره برگ زیتون فنول هایی مانند اولئوروپئین می­باشند، که آثار ضد آپوپتوزی از خود نشان می­دهند بنابراین، مطالعه حاضر جهت بررسی اثر عصاره برگ زیتون و اولئوروپئین بر سمیت سلولی ناشی از 6-هیدروکسی دوپامین بر روی سلول‌های PC12  به عنوان مدل in vitro بیماری پارکینسون طراحی شد. جهت القاء سمیت سلولی، سلول‌های PC12 با 150 میکرومول 6-هیدروکسی دوپامین تیمار شدند. در گروه­های درمانی دوزهای متفاوت برگ زیتون(g/mlμ600-100) واولئوروپئین(g/mlμ25-5) جهت بررسی اثر احتمالی محافظت کننده آنهااستفاده شد. سمیت سلولی توسط تست MTT تعیین شد. میزان ROS داخل سلولی توسط پروب فلورسنس دی­کلرو فلورسین دی استات از طریق روش فلوریمتری ارزیابی شد. قطعات DNA وپارامترهای بیوشیمیایی آپوپتوز (Bax, Bcl2  و caspase3) به ترتیب توسط الکتروفورز در ژل آگارز و ایمونوبلاتینگ ارزیابی شدند. نتایج ما نشان دادند که افزایش 6-هیدروکسی دوپامین منجر به افزایش میزان آسیب سلولی، تولید  ROS داخل سلولی، فعال شدن کاسپاز3، قطعه­قطعه شدن DNA و همچنین افزایش نسبت Bax/Bcl2  می­گردد. تیمار با عصاره برگ زیتون(μg/ml 400و600) و اولئوروپئین ( μg/ml20و25)  اختلالات ذکر شده را کاهش می­دهد. روی هم رفته نتایج پیشنهاد می­کنند که عصاره برگ زیتون و اولئوروپئین در برابر آپوپتوز القاء شده در اثر 6-هیدروکسی دوپامین اثر محافظت کننده نورونی دارند. حداقل بخشی از این اثر محافظت کننده به واسطه کاهش آپوپتوز نورونی اعمال می­گردد و پیشنهاد کننده پتانسیل دارویی عصاره برگ زیتون و اولئوروپئین برای کاهش تخریب عصبی سلول­های دوپامینرژیک می‌باشد.

کلمات کلیدی:عصاره برگ زیتون، 6-هیدروکسی دوپامین، آپوپتوز، سلول­هایPC12، اولئوروپئین.

فهرست مطالب:

 فصل اول… 1

1-1    معرفی بیماری  پارکینسون. 2

1-2    فاکتورهای دخیل در بیماری پارکینسون. 4

1-2-1  افزایش سن.. 4

1-2-2  فاکتور های محیطی.. 4

1-3    سیستم یوبی کوئیتین پروتئوزوم 16

1-3-1  فاکتورهای ژنتیکی دخیل دربیماری پارکینسون. 17

1-4    التهاب عصبی و بیماری پارکینسون. 21

1-4-1  نقش فعال شدن گلیال ها در بیماری پارکینسون. 22

1-4-2  تغییرات ریز محیط ها در بیماری پارکینسون. 23

1-5    معرفی گیاه زیتون. 23

1-5-1  خصوصیات شیمیایی عصاره برگ زیتون. 24

1-6    اولئوروپئین  به عنوان ترکیب اصلی برگ زیتون. 28

فصل دوم.. 30

2-1    مواد و روشها 31

2-1-1  وسایل مورد استفاده. 31

2-1-2  مواد و داروهای مورد استفاده. 31

2-1-3  بافرها و محلولهای مورد استفاده. 32

2-2    جمع آوری برگ زیتون. 34

2-3    تهیه عصاره برگ زیتون. 34

2-4    کشت سلول. 35

2-5    سنجش بقای سلولی. 35

2-5-1  MTT assay  35

2-6    سنجش ROS داخل سلولی. 37

2-6-1  گروه‌های مورد استفاده در تست ROS. 38

2-7    استخراج DNA از سلول‌های PC12 39

2-7-1  گروه‌های مورد آزمایش جهت استخراج DNA 40

2-8    الكتروفورز قطعات DNA.. 41

2-8-1  گروه‌های مورد آزمایش در وسترن بلات… 41

2-8-2  استخراج پروتئین از سلول‌های PC12 42

2-8-3  اندازه گیری کل پروتئین.. 43

2-8-4  بررسی میزان پروتئینهای درگیر در آپوپتوز (Bax, Bcl-2, Caspase 3) با استفاده از روش وسترن بلات    44

2-8-5  الکتروفورز پروتئینها روی ژل  SDS-PAGE.. 44

2-8-6  انتقال از ژل به کاغذ  PVDF. 45

2-8-7  بلاکینگ     46

2-8-8  مرحله شستشو. 46

2-8-9  اضافه کردن آنتی بادی اولیه. 47

2-8-10            اضافه کردن آنتی بادی ثانویه. 47

2-8-11            افزودن سوبسترا و ثبت باندهای نورانی روی فیلم رادیولوژی.. 47

2-8-12            ظهور فیلم.. 48

2-8-13            زدودن آنتی بادیهای متصل به آنتی ژن از روی کاغذ و کنترل لودینگ نمونه ها 48

2-8-14            آنالیز تصاویر گرفته شده از باندهای پروتئینی.. 49

2-9    آنالیز آماری. 49

فصل سوم.. 50

3-1    نتایج. 51

3-1-1  بررسی تأثیرات غلظتهای متفاوت 6-هیدروکسی دوپامین بر بقای سلول‌های PC12. 51

3-1-2  بررسی اثرات دوزهای متفاوت عصاره بر سلول‌های PC12 52

3-1-3  بررسی اثرات دوزهای متفاوت اولئوروپئین بر سلول‌های PC12 53

3-1-4  بررسی اثرات دوزهای متفاوت عصاره برگ زیتون(OLE) بر بقای سلول‌های  PC12کشت شده در حضور 6-هیدروکسی دوپامین.. 54

3-1-5  بررسی اثرات دوزهای متفاوت اولئوروپئین بر بقای سلول‌های  PC12کشت شده در حضور 6-هیدروکسی دوپامین   55

3-1-6  بررسی اثرات دوزهای موثر عصاره برگ زیتون بر میزان تولید ROS داخل سلولی ناشی از 6-هیدروکسی دوپامین   56

3-1-7  بررسی اثرات دوزهای موثر اولئوروپئین بر میزان تولید ROS داخل سلولی ناشی از 6-هیدروکسی دوپامین   57

3-1-8  آنالیز نتایج به دست آمده از وسترن بلات برای پروتئینهای درگیر در آپوپتوز سلولی.. 58

3-1-9  بررسی اثرات عصاره برگ زیتون واولئوروپئین بر قطعه قطعه شدن DNA ناشی از 6-هیدروکسی دوپامین   63

 

 

 

فصل چهارم.. 64

4-1    بحث و نتیجه گیری. 65

4-2    بروز استرس اکسیدایتو وآپوپتوز در بیماری پارکینسون. 65

4-3    عملکرد کانال های کلسیم و بیماری پارکینسون. 72

4-4    بروز التهاب نورونی در بیماری پارکینسون. 73

4-5    نتیجه گیری کلی. 76

4-6    پیشنهادها 77

1-1      معرفی بیماری  پارکینسون:

بیمار ی پارکینسون یک اختلال تخریب کننده عصبی است که به عنوان دومین بیماری تخریب کننده عصبی رایج در بین افراد پس از بیماری آلزایمر می‌باشد . میزان شیوع این بیماری درافراد بالای 50 سال حدوداً 2 درصد است(1).

پارکینسونیسم یا پارکینسون ثانویه در اثر مسمومیت با منگنز، مسمومیت با مونوکسیدکربن، ضربه مزمن و مداوم به سر  و برخی مواد مخدر تزریقی ممکن است ایجاد گردد که علائمی مشابه با پارکینسون دارد. اولین گزارشات مربوط به پارکینسونیسم به 5000 سال قبل از میلاد در هندوستان بر می‌گردد تا اینکه در سال 1817 دکتر جیمز پارکینسون اولین گزارشات مربوط به بیماری پارکینسون را ارائه داد(2).

بیماری پارکینسون همراه با اختلالات حرکتی می‌باشد که می توان به سفتی عضلانی ، لرزش در حال استراحت، آکینزی یا مشکل در شروع حرکات، کاهش حرکات خود بخودی و برادی کینزی یا آهسته بودن حرکات، ضعف در حفظ تعادل، کاهش حرکات وابسته یعنی حرکات ناخود آگاه طبیعی بدن مانند تغییر حالات چهره به هنگام صحبت کردن اشاره کرد(3).

بیماری پارکینسون توسط از دست دادن 50 تا 70 درصد نورون های دوپامینرژیک بخش متراکم جسم سیاه مشخص می‌گردد. علاوه بر نورون های دو پامینرژیک سایر جمعیت های نورونی نیزکه شامل بخشهایی از لوکوس سرلئوس[1] (نورآدرنرژیک)، هسته های رافه[2] (سروتونرژیک)،هسته های ماینرت[3] و هسته حرکتی پشتی واگ[4] (کولینرژیک)، قشر سینگولیت[5]، قشر اینتورینال[6]، پیاز بویایی[7] و گانگلیون های سمپاتیک و پاراسمپاتیک در روده نیز متاثر می‌گردند. تخریب برخی از این نواحی غیر دوپامینرژیک با علائم ثانویه بیماری پارکینسون از قبیل اختلالات شناختی، غیر حرکتی، خواب واتونومیک مرتبط می‌باشند(4).

یکی از نظریه هایی که در مورد علت بیماری پارکینسون مطرح است این است که این بیماری ناشی از یک عدم تعادل بین تحریک و مهار در عقده های قاعده ای در اثر مهار دوپامینی پوتامن می‌باشد. در نتیجه، خروجی مهاری از پوتامن به قطعه خارجی گلوبوس پالیدوس افزایش یافته و منجر به کاهش خروجی مهاری از گلوبوس پالیدوس خارجی به هسته زیر تالاموسی می‌گردد که این امر به نوبه خود موجب افزایش خروجی تحریکی به قطعه داخلی گلوبوس پالیدوس از هسته زیر تالاموسی می‌گردد. افزایش تحریک گلوبوس پالیدوس داخلی باعث افزایش مهار تالاموس شده، در نتیجه خروجی تحریکی از تالاموس کاهش یافته  و در اثر کاهش تحریک قشر اختلالات کم حرکتی بروز می‌یابند(3).

علاوه  بر تخریب نورون های دو پامینرژیک بخش متراکم جسم سیاه از دیگر علامت های بیماری پارکینسون وجود یکسری تجمعات سیتوپلاسمی داخل نورونی که به اجسام لوی معروف اند می‌باشد. اجسام لوی اولین بار توسط فردریش لوی در سال 1912 معرفی شدند که به صورت یکسری تجمعات کروی ائوزینوفیلی سیتوپلاسمی متشکل از تعدادی پروتئین مانند آلفا سینوکلئین[8]،  پارکین[9] ، یوبی کوئیتین[10] ، سین فیلین[11] و نوروفیلامنت[12] می‌باشند. ضخامت اجسام لوی حدوداً 15 میکرومتر است و در نواحی مغزی متاثر می‌گردند(5).

اجسام لوی علاوه بر بیماری پارکینسون در سایر بیماری ها مانند آلزایمر و در افراد سالم نیز با افزایش سن دیده می‌شوند. علی رغم وجود اجسام لوی در حالات بیماری ، نقش اجسام لوی در مرگ سلول‌های عصبی نامشخص است و جای بحث دارد. اگر چه این تجمعات پروتئینی به علت  اختلال در فرایند های سلولی طبیعی یا مصادره کردن پروتئین هایی که برای بقای سلولی مهم اند ممکن است  برای نورون ها سمی باشند، احتمال دیگر این است که اجسام لوی ممکن است با به­دام انداختن پروتئین‌های مضرر در تجمعات پروتئینی محافظت کننده باشند(4).

1-2      فاکتورهای دخیل در بیماری پارکینسون:

فاکتور های دخیل در بیماری پارکینسون منجر به اختلال در عملکرد میتوکندریایی، استرس اکسیداتیو و فعال شدن مسیرهای آپوپتوزی می‌گردند که در نهایت باعث تخریب نورون های دوپامینرژیک می‌گردند(6).

این فاکتورها عبارتند از :

1-افزایش سن

2-فاکتورهای محیطی

3-فاکتورهای ژنتیکی

1-2-1     افزایش سن:

در افراد طبیعی با افزایش سن میزان دوپامین و تعداد رسپتور های آن در داخل عقده های قاعده ای به طور دائم کاهش یافته و ظاهراً این تسریع درکاهش موجب بروز بیماری پارکینسون می‌گردد(7).

1-2-2    فاکتور های محیطی:

اگر چه اکثر موارد بیماری پارکینسون غیر ارثی اند اما منشاء آن‌ها به میزان زیادی نامشخص باقی مانده است. مطالعات اپیدمیولوژیک مشخص کرده است که فاکتور های محیطی در آسیب تخریب کننده عصبی نقش مهمی ایفا می‌کنند.  برای مثال مطالعات اپیدمیولوژیک حاکی از این است که قرار گرفتن در معرض آفت کش ها، فلزات، بی فنیل پرکلرات، برخی حلال ها و برخی مواد ویژه دیگر خطر ابتلا به بیماری پارکینسون را افزایش می‌دهند(8). فاکتورهای محیطی آسیب رسان توسط سه مکانیسم استرس اکسیداتیو ایجاد می‌کنند:

1-القاء تولید ROS[13] 

2- تغییر متابولیسم میتوکندریایی

3- تغییر سیکل اکسیداسیون احیاء(9)

استرس اکسیداتیو  توسط عدم تعادل بین تولید گونه­های واکنش پذیر اکسیژن و توانایی غیرسمی کردن متابولیت های فعال تولید شده و ترمیم آسیب­های ایجاد شده مشخص می‌گردد. گونه­های واکنش پذیر اکسیژن یاROS شامل رادیکال‌های آزاد مشتق از اکسیژن (مولکول‌های دارای یک یا تعداد بیشتری الکترون جفت نشده در خارجی ترین لایه والانسی) مانند آنیون سوپراکسید، رادیکال هیدروکسیل و همچنین مشتقات غیر رادیکالی اکسیژن مانند هیدروژن پراکسید می‌باشند(10).

منابع تولید ROS  متعددی داخل سلول وجود دارند. یکی از  تولید کننده‌های  اصلی ROS خانواده ای از آنزیم‌های متصل به غشاء که جهت فعالیت­شان متکی به NADPH[14] می‌باشند. منبع دیگر تولید اکسید کننده‌های داخل سلولی میتوکندری می‌باشد، شواهد زیادی وجود دارند که پیشنهاد می‌کنند اکسید کننده‌های میتوکندریایی غالباً در کمپلکس I وIII زنجیره تنفسی میتوکندری شکل می­گیرند. علاوه بر میتوکندری و NADPH اکسیداز منابع دیگر تولید ROS داخل سلولی نیز، موجودند مانند گروهی از آنزیم‌های داخل سلولی شامل گزانتین­اکسیداز[15]، سیکلواکسیژناز[16]، آنزیم سیتوکروم 450P و لیپواکسیژناز[17]که به عنوان بخشی از فعالیت آنزیمی طبیعی­شان اکسیدکننده­ها را نیز تولید می‌کنند(11).

آنیون سوپر اکسید تولید شده توسط این اکسیدکننده­ها با نیتریک اکسید حاصل از فعالیت نیتریک اکسید سنتاز منجر به شکل گیری طیف وسیعی از اکسیدکننده­ها و نیترات­کننده­ها مانند پراکسی نیتریت می‌گردند. آنیون سوپر اکسید همچنین به کمک سوپر اکسید دسموتاز توسط فعالیت آنزیمی یا غیر آنزیمی تبدیل به هیدروژن پراکسید می‌گردد. هیدروژن پراکسید همچنین می‌تواند توسط میلو پراکسیداز (MPO[18]) هیپوکلروس­اسید و سایر اکسیدکننده‌های مضر مشتق از کلر را تولید کند. بعلاوه از طریق واکنش فنتون[19] تبدیل به یون هیدروکسیل گردد.

بنابراین شکل گیری یک گونه واکنش پذیر می‌تواند نهایتاً منجر به تقویت یک زنجیره تولید کننده از سایر گونه های واکنش پذیر سمی گردد(10).

سلول ها دارای مکانیسم‌های آنتی اکسیدانی ذاتی اند که ROS تولید شده تحت هر دو شرایط فیزیولوژیکی و پاتولوژیکی را سمیت زدایی می‌کنند.گلوتاتیون احیاء شده[20](GSH) مهمترین مولکول آنتی اکسیدان سلول است و به علت غلظت سیتوزولی بالایش می‌تواند مستقیماً ROS هایی مانند آنیون سوپراکسید، هیدروکسیل و نیتریک اکسید را از سلول بزداید. هیدروژن پراکسید توسط کاتالاز و گلوتاتیون پراکسیداز (GPX) به آب احیاء می‌گردد. سیستم گلوتاتیون ردوکتاز[21](GR) و تیوردوکسین ردوکتاز[22](TRX)، گلوتاتیون و تیورودوکسین اکسید شده را با مصرف NADPH دوباره احیاء می‌کنند. سایر مولکول‌های آنتی اکسیدان مانند آسکوربات  یا ویتامین E و آنزیم هایی مانند پراکسی ردوکسین در برابر استرس اکسیداتیو حمایت های مهمی محسوب می‌گردند(12).

پراکسیداسیون لیپید ها اشاره به تخریب اکسید کننده لیپید ها دارد که طی آن به واسطه گرفتن اتم هیدروژن از اسیدهای چرب غیر اشباع آب و یک رادیکال اسید چرب تولید می‌گردد، رادیکال‌های اسید چرب آزاد نیز با آب واکنش داده و رادیکال‌های لیپید پراکسیل تولید می‌گردد که نهایتاً با سایر رادیکال‌های اسید چرب آزاد واکنش داده و باعث افزایش آسیب می‌گردد.

تغییرات اکسیداتیو پروتئین‌ها طیف وسیعی از فعالیت های کینازی، فسفاتازی، پروتئازی، چاپرون ها و فاکتورهای رونویسی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اسید های آمینه مانند سیستئین، متیونین، تریپتوفان و تیروزین در برابر تغییرات اکسید کننده بسیار حساس اند(13).

1-2-2-1   آفت­کش ها و بیماری پارکینسون:

آفت­کش ها تنها روی گونه هدفشان موثر نیستند بلکه اثراتی روی سایر گونه های غیر هدف مانند انسان نیز دارند. سمیت آفت کش ها به وضوح مشخص شده است که طیف وسیعی از فعالیت های فیزیولوژیکی را تغییر می‌دهند، بعلاوه شواهد موجود بیان می‌کنند که قرار گرفتن در معرض آفت کش ها همچنین خطر ابتلا به سرطان و بیماری‌های تخریب کننده عصبی را افزایش می‌دهند(14).

در اواخر دهه 1950 میلادی، رید وبریتون [1] در دانشگاه فلورید كشف كردند كه غشا ساخته شده از استات  سلولز قدرت دفع نمك را دارا می باشد. جریان آب عبوری از این غشای متراكم [2] به قدری كم بود كه امكان استفاده عملی از آن را غیر ممكن می نمود]1 و2[.
نقطه عطف پدیده‌های غشایی را می توان مربوط به حدود سال 1958 دانست، هنگامیكه اولین غشای نامتقارن استات سلولز، در دانشگاه لس آنجلس كالیفرنیا (UCLA) ساخته شد.
لئوب و سوریراجان[3] با ساختن یك لایه نازك به ضخامت)  (0.1-1.0µmبر روی یك ساختار متخلخل در پشت آن، توانستند غشای نامتقارنی از استات سلولز تولید كنند]1[.
غشاهای استات سلولز دو محدودیت بزرگ دارند. اولاً مستعد حمله مواد بیولوژیكی هستند كه در این صورت باید آب ورودی را كلریناسیون كرد. ثانیاًتحت شرایط مختلف اسیدی و بازی، استات سلولز به استات هیدرولیز می شود، بنابراین PH سیستم باید بین 5.4 تا 5.7 كنترل شود [3].
یكی از راههای توسعه غشاهای نامتقارن این بود كه لایه پوسته و لایه محافظ متخلخل را به صورت جداگانه تولید كرده و سپس به نحوی بر روی یكدیگر قرار دهند. در نوع جدیدی از غشاها، بنام كامپوزیت فیلم نازك[4]  (TFC)این عمل را طی دو مرحله به انجام می رسانند. ابتدا لایه ضخیم با یك لایه متشكل از حفره‌های بسیار ریز[5] پوشش داده می شود و بعد لایه‌ای نازك روی آن پوشانیده می‌شود. یكی از محاسن این روش این است كه می توان عملكرد (جداسازی و شارعبوری) هر كدام از لایه‌هارا جداگانه بهینه كرد. امروزه این نوع غشاها (TFC) از لحاظ اقتصادی بسیار مقرون به صرفه بوده و عملكرد بالایی دارند [4].
در سال 1977 غشاهای پلی‌آمیدی ساخته شدند. هدف از ساخت این نوع غشاها كه به روش
TFC ساخته می شوند، این بود كه مقاومت شیمیایی، ‌بیولوژیكی و مكانیكی سطح، توسعه یافته و عمر مفید غشا افزایش یابد. یكی از محدودیت های این نوع غشا نسبت به غشاهای استات سلولز را می توان مشكل بودن طرز تهیه آن ها دانست كه متحمل هزینه زیادتری است]3 و 5[.
 
1-2-  معرفی موضوع
دیدگاههای مختلفی در تحقیقات غشایی وجود دارند. علم مدلسازی می كوشد تا عملكرد غشاها را توصیف و در مرحله بالاتر پیشگویی نماید، و از این طریق، هم دانش مربوط به مكانیزم انتقال را گسترش دهد و هم اینكه از این دانش در طراحی غشاها و دستگاههای اسمز

 

 معكوس استفاده كند. علم مواد با استفاده از معیارهای فیزیكی و شیمیایی می كوشد تا با تهیه و سنتز غشاهای جدیدتر به فناوری فرآیندهای غشایی سرعت بخشد. طراحی فرآیند، در زمینه طراحی كلی و بهینه سازی سیستمهای اسمز معكوس در مقیاس صنعتی تحقیق می كند .

در این میان مدلسازی و پیشگویی عملكرد غشاهای اسمز معكوس[6] اهمیت خاصی دارد. به منظور اینكه عملكرد غشاهای اسمز معكوس را به شایستگی توصیف نماییم، مدل های ریاضی بسیار دقیق و مناسبی مورد نیازاست. این نیاز منجربه توسعه چند مدل انتقال شده است.
هدف عمومی مدل های انتقال این است كه عملكرد غشارا كه معمولاً بر حسب جداسازی (كسری از ماده حل شده كه از خوراك جدا می شود) و شار عبور بیان می‌شود، به شرایط عملكرد (مانند فشار و غلظت خوراك) یا نیروی محركه (كه معمولاً گرادیان غلظت و فشار می باشند)، توسط ضرایبی (كه به عنوان ضرایب انتقال شناخته می شوند و شامل پارامترهای مدل می باشند) ربط دهد. ضرایب یا پارامترها باید از داده های آزمایشگاهی تعیین شوند. موفقیت كامل یك مدل یعنی قدرت آن مدل در توصیف ریاضی داده ها با ضرایبی (یا پارامترهایی) كه در محدوده شرایط عملی ثابت باقی می مانند (پارامترهای مستقل از نیروهای محركه). در نهایت مدل با ضرایب انتقال (یا پارامترهای) مشخص می تواند عملكرد یك غشا را در طیف وسیعی از شرایط عمل پیشگویی كند. این قدرت پیشگویی عملكرد، قدرت واقعی مدل انتقال است. مدل انتقال می تواند بعضاً هزینه های زیاد آزمایشی را حذف كند و یا با برنامه تحقیقاتی در ساخت غشا جفت شده تا منجر به معیارهای طراحی بهتری شود و یا به همراه یك برنامه طراحی فرآیند بکار گرفته شده و منجر به مقیاس صنعتی منطقی برای سیستم اسمز معكوس گردد [1].
 تا كنون مدل های زیادی برای بیان عملكرد و همچنین پیشگویی عملكرد غشاهای اسمز معكوس ارائه شده است و بعضی از آن ها موفقیت های نسبتاً خوبی داشته‌اند. این مدل ها به مرور زمان با روشن شدن واقعیتهای تازه درباره مكانیزم جداسازی و روابط حاكم بر مدل تكمیل تر شده و نتایج بهتری را ارائه نموده‌اند [8].
 ازجمله مدل هایی كه نتایج خوبی جهت توصیف فرآیندهای اسمز معكوس با دقت بسیار بالا ارائه كرده است، مدلی است تحت عنوان مدل اصلاح شده نیروی سطحی- جریان حفره‌ای[7] یا مدل MD-SF-PF ونیزمدل كامل‌تر آن یعنی مدل[8]Ex-MD-SF-PF،كه هردومدل توسط مهدیزاده و همكارانش ارائه شده اند] 10-9[.
حسن این دو مدل این است كه توانسته‌اند بر اساس یك مكانیزم فیزیكی، علاوه بر تعیین روابط حاكم بر فرآیندهای اسمز معكوس، عملكرد غشاها را در شرایط مختلف عملیاتی با دقت بالایی پیشگویی نمایند.
عمده‌ترین مشكل در استفاده از این مدل ها حل معادلات دیفرانسیل غیر خطی آنهامی باشد. برای حل معادلات این دو مدل از روش عددی بر هم گذاری متعامد[9] استفاده شده است [11].
در این تحقیق ابتدا چندین تابع اصطكاك و پتانسیل از میان توابع مختلف ارزیابی شده، انتخاب گشته و پس از جایگزینی در مدلEx-MD-SF-PF به كمك برنامه نویسی در نرم افزار Matlab و بهینه سازی، میزان توانایی و قدرت مدل های جدید در پیشگویی عملكرد غشاهای اسمز معكوس مورد بررسی قرار گرفته است كه بعداً در قسمت نتایج مشاهده گردید كه نه تنها مدل های جدید قادر به پیش‌بینی عملكرد غشاهای اسمز معكوس هستند بلكه بعضاً برخی از مدل های ارائه شده، نتایج بهتری نسبت به مدل MD-SF-PF و Ex-MD-SF-PF دارند.
از طرفی معادلات غیر خطی حاكم بر مدل با استفاده از روشهای عددی اختلاف محدود[10] و حجم محدود[11] حل شده و آن گاه نتایج بدست آمده برای عملكرد غشا با نتایج آزمایشگاهی مقایسه شده‌اند.
1-3-  اهداف
همان طور كه گفته شد، در این تحقیق به دنبال یافتن توابع پتانسیل و اصطكاك جدید برای جایگزینی در مدل Ex-MD-SF-PF و ارائه مدل جدیدتر هستیم. بدین منظور با استفاده از
بهینه سازی، توابع اصطكاك و پتانسیل را كه قادر به پیش‌بینی نتایج آزمایشگاهی باشند، از میان توابع مختلف و متنوع انتخاب نموده و پارامترهای مورد نیاز مدل را تعیین می كنیم.
از طرفی چون معادلات حاكم بر مدل MD-SF-PF وEx-MD-SF-PF پیچیده و غیر خطی هستند و حل آنها توسط روش عددی بر هم گذاری متعامد صورت گرفته است، مستلزم انجام محاسبات پیچیده ریاضی و صرف زمانی طولانی می باشد. با استفاده از روش های عددی مانند اختلاف محدود و حجم محدود معادلات انتگرالی و دیفرانسیلی حاكم بر مدل به معادلات ساده جبری تبدیل می شوند تا از انجام محاسبات تكراری جلوگیری كرده و همگرایی داده ها با سرعت بیشتری صورت گیرد.
1-4-  غشاها و فرآیندهای غشایی
اصولاً غشا مانعی است بین دو محلول كه دارای غلظت های متفاوتی می باشند. این مانع علاوه بر اینكه از مخلوط شدن محلول ها جلوگیری می كند، برای رسیدن به حالت تعادل (یكسان شدن پتاسیل شیمیایی دو طرف) بر اساس نیروی محركه و مكانیزمی خاص، به بعضی از مواد (معمولاً حلال) اجازه عبور داده و از عبور بعضی از مواد (معمولاً ماده حل شده) ممانعت به عمل می آورد. غشاها بر دو نوعند: غشاهای طبیعی كه در بدن موجودات زنده محتویات سلول را احاطه می كنند و غشاهای مصنوعی پلیمری كه انواع مختلفی دارند و بسته به نوع آن، نیروی محركه و شرایط آزمایشی، مصارف صنعتی گوناگونی دارند و بر اساس آن فرآیندهای غشایی متنوعی پدید می آیند كه در همگی آنها غشا نقش اساسی را ایفا می كند. به عنوان مثال: اسمز معكوس، نانوفیلتراسیون،[12] اولترافیلتراسیون،[13] میكروفیلتراسیون،[14]  الكترودیالیز،[15]  تبخیر تراوشی[16]  و غیره [12].
تفاوت این فرآیند ها در مكانیزم عبور از غشا و نیروی محركه اصلی فرآیند است كه باعث كاربردهای متنوع آن ها نیز شده است. به عنوان مثال، در اسمز معكوس كه برای جداسازی مواد
محلول بسیار ریز مانند یون ها به كار می رود، نیروی محركه اصلی عبارت است از اختلاف فشار هیدرواستاتیكی دو سمت غشا،که میزان آن خیلی بالاتر از فشار اسمزی محلول می باشد. یك عامل مهم تر در جداسازی، علاوه بر ممانعت فضایی[17]  یا غربال مولكولی،[18] نیروی اندرکنش پتانسیلی بین ماده پلیمری غشا و موادمحلول است. در حالی كه دراولترافیلتراسیون كه برای جداسازی مواد بزرگتر مانند پروتئین ها به كار می رود، نیروی محركه اصلی كه همان اختلاف فشار دو سر غشا می باشد، به میزان خیلی كمتر از مشابه آن در اسمز معكوس می باشد و مكانیزم جداسازی بیشتر بر ممانعت فضایی استوار است. بنابراین حیطه عملكرد هر یك از این فرآیندها بر اساس طیف اندازه ذراتی است كه جدا می كنند. با توجه به مطالب فوق اسمز معكوس كاربردهای متنوعی را در صنایع مختلف به خود اختصاص داده است، به طوریكه امروزه یكی از مهم ترین فرایندهای غشایی محسوب شده و به عنوان یك عملیات واحد استاندارد در مهندسی شیمی تثبیت شده است .
فرآیندهای غشایی دارای مزیت هایی به شرح زیر می باشند:
الف- این فرآیندها اساساً ساده هستند.
ب- دامنه كاربرد این تكنولوژی بسیار وسیع و متنوع است.
ج- شار عبوری  و جداسازی  بالایی دارند.
د- معمولاً تغییر فاز در آن وجود ندارد كه این عامل مزیت های زیادی را دارد، از جمله باعث كاهش انرژی لازم می شود. به عنوان مثال، در یك تبخیر كننده تك مرحله‌ای حدود 2260 كیلوژول انرژی، ولی در یك سیستم اسمز معكوس كه در فشار 68 اتمسفر كار می كند فقط به 23 كیلوژول انرژی به ازای هر كیلوگرم آب خالص تولیدی احتیاج است. مزیت دیگر عدم تغییر فاز، در این است كه در مورد موادی كه نسبت به حرارت حساسند، مانند مواد غذایی و مواد دارویی می تواند به كار گرفته شود.
هـ – در دمای ثابت عمل می‌كنند، بنابراین هیچگونه گرمادهی یا سرمادهی لازم نیست  ] 13].